22-пе августи Российин кIил шагьур Москвайиъра, гьер са региондиъра ме ягъас бахш аркьай гьер джуьре мегIракабур аркьа.
Фиштти хьуна ая ягъ эгьан ме? Мусалась мич ая ягъ эгьан?
Пайдагъин тарих ахтармиш акьас хъучучIучин, мин тарих ппара ирхефе. Садпегелай Российин пайдагъихъас Владимир Мономахди ликIиная » Повесть временных лет» агъа гьер иса уч дуьйил алди аягуна хаб хъуметтарис хум девес ликIи тарихариъ . Тисак кея садпе гелай Византийиъас файдина уйи къизил ранг але кIазун пайдагъихъас. Агьал ая джуьрейин пайдагъин тарих хъучучIунаяф 1669-пе исалас э. Алексей Михайлович агъа паччагьди Голландин усттабирис Iуьрус хIуькуматтис гами акье пуна, буюрмиш акьуна аяугуна, Те гами арайил хьегуна, тебури акьунайде гамил пайдагъ гъадивас, те дикьванас хьибуд гьер рангунин: джагварф, чуьллер ва ире- кьумашар гьик пуная. Гьете садпе пайдагъ и Русьди ке удигьай гъадивуф. Хабди Петр I-ди 1705-пе иса буюрмиш акьуне: джалла Iуьрусаттин ариш-вариш аркьай гьер хIуькуматариди вередегьен гамибири хьибу рангунин пайдагъ алди ахьурай пуна. Петр I-ди учи, йирхIуна ишкил, фачийина, дикьванас акьуни пайдагъар.
ХVIII-XIX-пе асирари гамибурил давай джалилас вере географический экспедицибуриди вереттарира гъадивуна, вей кканди уйи.
XIX-пе асирдин яIнилас мич Алексей II-ди ая пайдагъра, гьегишттин хьибу, амма сасра рангарин: кIареф, хъуьхъеф ва джагварф- Россия Империн гербовый пайдагъ э пуна ишламиш аркьай хьуни. Амма Александр III-ди хаб джагварф, чуьллеф, ире рангунин пайдагъар ишламиш аркьай хъучучIуне. Николай II-ди 1896-пе иса закун адихьуни: ге пайдагъ хIуькуматдин хач э пуна.
1917-пе иса, Октябрьдин революци хьехаб, гъадна маккал кея ире пайдагъ хьуни Советрин хIуькуматдин пайдагъди ишламиш аркьай хьуне 1991-пе исан август вазаласттегьен. Август вазала путч хьегуна(ГКЧП), Москвайин Белый Домдил августтн 22-пе ягъа хьибу рангунин пайдагъ гъадивуни. РСФСР-дин Верховный Советди атуни те пайдагъ цIее приказ адихьасттегьен илгурай пуна. 1993-пе иса Российин президент Борис Ельцинан указилди Российский Федерацин пайдагъ э пуна ишламиш аркьай атуни. 2000-пе исан закунилди хьибуд сасуман кьайдайин паярин пайдагъ: джагварф, чуьллеф ва иреф -2:3 пропорцибиринф- Российский Федерацин пайдагъ э пуна конституцилди закун адихьуни.
Пайдагъин рангарин мегIнабур:
Закуни агвар акьуна адава нае рангунихъ фи мегIна хъаячин. Амма тарихиъ, культурайин тарихариъ гьер гъилди агъа.
Петр I аяугуна: джагвар ранг- азадвелдин ранг э агъайи, чуьллеф- Богородицайин, Россия ухIа ранг э, иреф: хIуькуматдин яхIна кьуват агвар аркьаттар э агъайи. Сури, географингъилди, джагвар ранг-Белорусия, чуьллеф- Малороссия, иреф- Великороссия (яIанигIая Россия) агъай вейи. Кe ппара гьучархьаф ватанагьлубури агъагъилди э: хьибудар рангари хъай- Российиъ аядегьен миллатарин садвел, йиркIварин цIуьппевел, хIуькуматдин, тарих чIир даркьай, са рекъди веревел агвар аркьаттар э агъа.
Фиштти мегIракабур аркьайчин Российин пайдагъин хIаягъа.
22-пе августин ягъ-вахадну ягъ дава, амма ме ягъа Российин (РСФСР-дин) Верховный Советдил гъадиву пайдагъ э агъай, хуькуматдин гьава гъадаркас акьуна, авaлан вахттарингъилди андава агъай, цIее кIилиастти, Октябрьдин революци хьастти уйигъилди хьасе пуна, путч хьехаб, ишламиш аркьай аяфе. 3 исалас, 1994-пе иса, Б. Ельцина Указ адихьуни. 2000-пе иса Конституцилди Российин пайдагъ э пуна закун кьабул акьуни. Вахадну ягъ давайчира, ме ягъа Российин халкьди гьер джуьре мегIракабур аркьа: волонтерари бицIи пайдагъар ицIанде, Москвайиъра, гьер са регионарин хIа шагьурариъна хурариъ махьтабариъ хурая шиниккварина студентари флешмобар аркьа, тематический концертар, выставкабурна лекцибур аркьа паркариъна библиотекабуриъ. 2022-пе исан хаб 1-пе сентябрьди гьер итни ягъа багамикестти кIилди хIуькуматдин джалла махьтабариъ хIуькуматдин гимнpа ахъихьуна, Российин пайдагъ гъадива. Mе пайдагъ кейхьуна ая хIуькуматдин гьер са идарайикес, сасра хIуькуматариъ Российин дипломатар ая идарабурикес, Российин гамибурикес, хIуькуматдин аскерар ая частарикес. Российин падагъи гьер са инсандин йиркIв гьава хьас аркьа: чаб зурба тарих хъая хIуькуматдин халкьар э агъай.
Мусра Российин пайдагъин дарадж ахтт хьас атасттава мишттин хIуькуматдиъ яшамиш вея инсанари.
Тамам Рамазанова
