Дуьньяйин варттал инсан яратмиш хьу вахттунилас ликIина аве фи пешайин эеси вейчин. Фи кардин кьисмат кейчин. Гьелбетта, э инсандин учи гIаттивубалас пеша. Сад китабариас хуруна гIешкъ хьунаф аве, сайис кинобуриас агуна аве, са ппараттарис багу кIилар аргвай чишна хьуттара аве. Пешабурихъас гъургъучин, агьал адава джуребур адава. Авала ме кардихъас хIагаф акьас вейдавуйи. Пешабура чIукь и уйиф, хурубар кеяттар алтухъ адавуйи. Фас пучин, инсанарин касибвелди, гIевамвелди алтухъ чаб яшамиш вея хIуриас, хулариас байирариди ушуна, хурубарик куькъуна арайил акьас вереттар ппара авереф давуйи. Алтухъ дадар бабарисра фатас кканвейдавуйи шиникквар хурас. Те вахттари хуланфра, байирдин кар ппара авейи, дехIела гъил гьучихьаф адаваттис четин вейи. Айчира са ппараттар, чиппин гудж, гIешкъ, зигьим вартт хьуттар, вейи хурас. Миштти учин йиркIуран мурад кар бегьем акьуф Гусейнов Муса Магомедсаидович э. Ме хуне Агъуларин райондиъ Типпигъарин хIуриъ Духарин Магомедсаиданра Муслиматан хизандиъ. АцIуна шиникквар ая хизан и ме, гIуьфу кIиркIна Iу руш. Муса шиниккварикес ке хIаф э. ДехIела мил джурейи джувабдарвел алвейи. Чияр-чуппарихъасра, хулан кардихъасра микес тIалаб ппара авейи. Дад ягъди курарил алверефи, хIапай Магомедсаида бухгалтервелар аркьайи, баб гьемишан колхозарин курарил. Махьтабарира иджи хуруфе Мусайи, мус хьучира дарсарин гIешкъ уйи, амма бабас микес кумак кканди авейи. Баб колхоздин нисар аркьафи. Ягъди файди неккарин эвел акьуна кканвейи. Мусайис баба ягIар акьуна уйи ме кар. Баб хулади гьикуна, садтти акьуна нисар верефи Муса хулади. Те вахттуни акьу кардин атIу вазалан ваджиб адавуйи, лиркIенфи лиху ягъарин кьайда. Фидегьен уч бизарди айчира, вахтт адавайчира, Iуьшари гъадархьунара дарс дахуруна махьтабиди вес йиркIура кьабул аркьай давуйи. Махьтабар ккиркIухаб, Iу исанди 1972-пу иса файшуне армиди. Аттархьуне ме Германиди танковый войскабуриди. Армиас адихаб, кьабул акьуне ме ветеринарный станциди биргруппайиди. Те вахттари багулив фая Дахадаевский, Курахский, Кулинский районариъ маларигI гIархьуна уйи ящур. Мебурин гъилиъ уйи 30 агъзур хIуппар. Ппара алучIуне мебур ме иттал дахьас. Айчира рукьуне хье райондидира ящур. Амма алтухъ кIибара дахьуна, ухIуне мебури чиппин гъилиъ ая хIуппар. Тегунанхаб ппара нуш хьуне Мусайис маларин духхттурвел акьас. Сара алтухъ фикирар дакьуна, учIуне хурас Сельхоз- институтин подготовительный курсариди, хабди учIуне хIа курсариъра. 1979 иса ккиркIуне Мусайи хура усар, адине фай ире дипломра хIуриди. Адифна сад гьикуне ме кар акьас замдиректорвелди баклабораторин. Мисаъ кар аркьая гагьди гъавурдиъ архьуне Муса ме кар учинф даваф. Ерхьи вазалас айчIвагъилди хьуне ме кардилас. Ме вахттари айчIуна хIуриас верегъилди хьуне мебурин хизанара Калмыкиди. Сара алтухъ фикирар дакьуна, хъай учин хизанра Мусара ушуная Калмыкиди. Мисаъ те вахттари бина ккиланди ами совхозар уйи. Сифтта ушу вахттари алтухъ курар адавай, фи алчархьучин аркьай дуламишвелар аркьайи. Хабди гъушуне ме маларин духттурвелди. Ппара четинди мис ме кардил, Iуьш-ягъ дагъай кьацIра кардигьас гьайчIвас вейдавуйи. Кара ппара уйи. Кар мисаъ аркьай ичира, йиркIв алдавуйи ме кардил. Мин ягъди фикирариъ авереф хIейванар и. «Фиттилас ичира ягIайдава зас мидегьен хIейванар кканеф. Зе хIадад, МахIадарин Iебдуллагьра, ппара хIейванар кканеф и. Михъас ичира ягIайдава зас мидегьен ме кар йиркIурас ибгIа идеф», — агъа элхъенди Мусайи. Айчира, чара адавай, илгуне мисаъ кар аркьай. Вахттар ккетвей, мисан гьава дуьрхьей адавуйи Мусайин хIа кIиркIас. Сара хизанарин арайиъ гъургъуна, аттивуне маслихIет хаб Дагъусттандиди верегъилди. АйчIуна адине мебур Махачкалайиди. Мисаъ мис йине Сельский хозяйствойин Министерствойиъ республикайин ипподромдин хIейванарин духттурвел. 1993-пу исасттегьен илгуне Муса ипподромдиъ кар аркьай духттурвелдира, хъара производственный отделдин хIавелди. Сара вейвей хIуькумат гIачIургъангъилди хьуне. Акьу карди ваджибар дайирцIанди гъурзар аркьайи. Ме вахттунис Мусайихъ хъуйи хьибу шиниккв. Мебур ухIуна кканди уйи. ДехIела, чара дахьуна, айчIуне ипподромдиас. Башламиш акьуная бицIи бицIи ариш-варишвелар аркьай. Тисаъ-мисаъ гъвандин усттавелар аркьайи. Ме кардин пешабур дадакес и мин. Идже гъвандин устта хIисаб аркьафи Магомедсаидра. Дада учин таджриба йина уйи кIиркIасра. Айчира са иса дала кар дакьуна, те вахттуни мин идже цIуппе дустт ахьуне кар аркьай Азербайджандиъ, унахъуне мисра кар акьас тич. Ппара шад хьуне Муса ме кардис. Алтухъ фикирар дакьуна, ушуне кар акьас. 1999- 2012 исари илгуне кар аркьай Азербайджандиъ. Хабди мебурин хIатти гъушуне Америкайиъ хIейванар, верегъилди хьуне тич. Америкайиъ алтухъ ппара кар акьас дахьуна, джандин хIел иджи адавахIела, адине хаб Дагъусттандиди. ЯгIа уч хулаъ айчира, ме кардин гIешкъ кьацра яваш хьуна адава. Фи цIае руб-дарман аттархьучин ягIар аркьай, китабар хурай, гьерттил са алчархьу кар ахтармиш аркьай ая Мусайи. КьацIра кам вейдава инсанар чиппин тIалабар фай. Варха районариас, шагьурариас, сасра регионариас ттур гъургъай ве кумак кканди. Фидегьен мис четин ичира, адеттар хъадикас вейдава мивас. «Ппара Iегвалве зас малар, хуппар, хIейванар. Инсанари фи иттай ичин, фитти бизар аркьай ичин гъургъуна агъа. ЧIал дагIа маларихъай четин э. Мебурин хIел ягIай кканде, уларихъ хъуттурфугуна ягIарве зас фитти бизар аркьаф ичин», — агъа Мусайи. ЯгIа учин Iуьмурдихъас ахъаркьа вахттуни, ппара рази ая учис йиная паянил. Шиниккварилра рази ая. ХIа кIиркI Гусейнов Сабир дадан рекъуьас ушуне. Дад суман ягъа хIейванарихъай кар аркьая маларин духттур э. Сабирара курар акьуне ацIуна усариъ. Дагъусттандиъ кидавай, Китайдира курар акьуна адинафе. Дада учихъай 13 истти гъай кар ягIар акьуне мис. Фера миндавай агвар аркьай, ахъаркьай гъавурдиъ ихьуне. ЯгIа ми кар аркьая Агъуларин райондин Типпигъарин хIурин ХIейванарин фермайиъ. Ме жокей садпу категорин, хъара тренера э. Ме иса 51 ис э Мусайин хизанар арайил хьуна. ЯгIа Муса хьибу шиниккдин шад дадра э, ерхьи хуттулан хIададра.

Луиза Гусукаева