Дагъусттан мус хьучира хIуьлдандин йиркIвар ая асланарин макан э. Зурба
йиркIварихъ хъуттурфуна мебурин тарихдин рекъра ппара ирхи э. Российин хIуькуматигI Дагъусттан гIачархьуне декретное автономное образование суман. Хубджи рекъ йирхIуне ме учикес кIилдин Республика хьасттегьен. ГIачархьасра рехIетти давуй Дагъусттан мисагI гIачархьуф. Те вегIдабурин царский администрацибури бегьем джафа алихьуне мин экономикайин, культурайин курарин аваданвел джалгайиъ ихьас. Российин кумакилди хье гьава суварин ватан ппара авадан хьуне. Ме кардин рекъуьъ хIа кумак хьуне Дагъусттандин миллатаригI интелигенция гIархьубра. Ме кардилас асуллу хьуне республикайиъ махь табар дахъуб. Дагъусттан Российин империгI гIай 1860пе исан апрельдин вазалахъас 1921пе исан 20пе январьдилдегьен хьуне. 1917пе иса Российин империъ революция хьуне, Дагъусттандиди советская власть адине. 1921пе исан 20пе апрельди ВЦИКйин декретин къанунилди Дагестанская Автономная Советская Социалистическая Республика арайил хьуне. Вахттар ккеттвередегьен Дагъусттан Северный Кавказдин регионарикес РФдис ке лазим иде регион хьуне. Дагъусттандин джемеIети Российин хIуькумат бадалди садвел гIаттивуне. Гьаме ке дуз кар хьуне мебури акьуф. Мегунахъас хаб хье республикайин джалла миллатарин ахттигьарар сад хьуне. Мисаъ кIилди джемеIетис лазим иде идарабур дахъуне. 1921пе исахъас Дагъусттандихъ учин Конституция хьуне. ХIуькуматин садвелдин къанунихъай мисаъ алтухъ хьуне экономикайин, сиясатдин, культурайин аваданвел. БатIар акьуне Гражданский дегIвин вахттуни акуьшу идарабур заводар, мебур кидавай хъара алийине цIае заводар, гIилмин идарабур, фабрикабур, электростанцибур, рекъерин инфраструктурабур, канал Октябрьской революции. Гашна мекI гулуне.  Районариъра хIурариъра дахъуне махьтабар акьуне больницабур, административный идарабур. Ппара хьуне багъар бусттанар.
Культурайин багухъасра гьер са миллатихъ учин театр хьуне. Гьер джуьра ВУЗар, училищебур, техникумар дахъуне. Са чIалалди хурас кканеттарис гIилмин гьер са рекъ ачухъ акьуне. Гьер багварин пешакурара алтухъ хьуне. Дагъусттандикес чишналу советская автономия хьуне. Дагъусттандин миллатари чиппин чIал СССР дикIа вахттунира сад акьуне.
Мебур найичра гIайчIундава РФдигIас.
Салихат Малагусейнова