Октябрьдин вазала ке ппара аве емиш-буран э. Октябрь — гебур гъадирхIа вахтт э. Инсанари мебур ишламиш аркьаф ашар аркьайна, уджай э. Ке Iайи хайир кеяттар уджу буранар э. Амма бураникес пунаяттар кидай, гьер джуьре сасра IуьтуIубар акьасра ве. Миштти идегуна, мебур ахъилинде Iурдисра: чIетти ами ухIа, мебурикес компотар акьас ве, мурабабур (варение), руьхьуна, уьхъуна атас (пюре), ругъас акьуна атас, уджуна атас(цукаты) хъара сасра задар акьунара арта.
Фиттихъас э мидегьен задар акьуна, ухIаф ме емиш?
ГIелимари агъа: буранин гIанак ппара инсандин джандис хайир кея микроэлементар кея пуна: калий, кальций, магний, фосфор, железо, цинк, йод, фтор, фолиевая кислота, каротин, пектин, глюкоза, фруктоза; тумарик 50% дегьен гIане ччамар (жирные масла), фитостеринна, органический кислотабура.
Бураник джандис хатIа кея гIаневелар кидава, крахмалра кидава, гигI ппара клетчатка гIая, хумус (сок) кея, дехIела буран кабачокарилас алтухъ хайир кеяф хIисаб аркьа. Mебурик каротин кьутIарик дала 5 гелай алтухъди кея, хьибудтти малдин лекIуьк дала алтухъди провитами
нара; калорийность чIук кея: 100 гр. 22кк э кеяф- забунхьас кканеттарис идже зад э. Ямаг аркьагуна, алтухъ ччам агIадатучин-забунхьас кумак аркьа. Мебурин тумарик иттарларихъди джан цуьппе хьас аркьа; кьвачIана иин табар цIуьппе аркьа цинк гIая. Буранин хумус паразитарин душман э (шарар кеяттарис дарман).
Мус эгьан ме емиш Европайиъна Российиъ бадилхьеф?
Iэле джуьрейн буранар узас хъучучIуф ке удигьай Америкайиъ э-доисторический вахттаринхаб. Евроазиъ буранар ишламиш аркьафи бутылкабурна, хьед агьарта задар аркьай, Iэле джуьребур адавуйи.
Гьер ноябрьдин якьудпе химис ягъа США-йиъ «День благодарения» агъа ХIаягъ аркьа. 1620-пе иса Британин пуританар ая гами гьучадиная ЦIее Англия агъавусан къирагъихъди. Мич аде инсанар дакIина амилгуф, мисаъ айуйи инсанари мебурис буранар ехIела и: тебури мебурис садпе иса чиппин захирарикес IуьтIанас йина, хабди узай, мехIсул гъушанас ягIар акьуни.
Къабахъ иса ччиппи мехIсул гъушугуна, индейцыбурисра унахъуна, тебурис чухсагъул агъай, ХIаягъ акьуни. Тегунан хаб гьемишан аркьая ХIаягъ э ге. Суфрайл алди уйиф бураникес акьу IуьтIубар и (пудингар). Са гашинвелдиккес дава индейцыбури пуританар ухуф: витаминар гьудуркагунан итталариккесра ухIуни.
Европайиънa Россииъ буран бадилхьеф ХVI-пе асирдиъ э. ХVIII-пе асирдис буранар, уза емишарикес ке ппара узай, мехIсул гъуршанди Кьебла багвун Iуьрусаттиъна Къафкъаздиъ.
Агьал бурарнар дуза мукь андав; адава джуьребура адава: мускатныбур агъаттар-ибгIа мукьариъ иджи кегъучIаттар. Российин кафал багварихъ нагагьра бегьем вейдава гебур. Гирген, лап хIавере джуьребур, суьве кьарк алеттар. Мебурикес гьер джуьрейин ямагар аркьа, приправабур гIархъай. ХIа джуьрейин буранарин тумар ке ширинттар э.
Буран джандин сагъвел ухIа емиш э. Мик джанди углеводар кичададива клетчатка гIая, антиоксидантарна витаминара, минераларна белокра. Лап Iайи чIукь э ччамна крахмал кеяф. Буранарин калорийность-20-40 ккал; углеводар-5-20 гр., белок-1 гр., клетчатка-3,5гр. э гIаяф 100 гр. буранигI. Хуппай гьеге кьайдайигI, са ягъас джандис лазим иде джуьре витаминарикес: А-225%, С-25%, Е-7%, В1-5%, В3-5%, В6-7%, в9-5%, магний-7%, калий-8%, марганец-9% гIая. Сур исследованибури буран диабет аяттарис хайир кея агъая. Мебури инсан дахи Iуссе хьас артайдава. ЙиркIвуранра дамарин сагъвелдис кумак аркьа, мигI лазим иде калий гIаяхIела. Уларин Iэквас кумак аркьа: мебуригI гIая вит. Е-йина С-йи яшанин итталар алгъазиянас артайдава-хъуьхъе тIамтIамин (жёлтое пятно) чIирхьас хьас артайдава-уларин Iэкв чIукь аркьаф е кIилинди гьаттивас аркьаф. БуранигI лютеинра гин изомерap гIая-улар ультрафиолетовый лучибуриккес ухIаф. ГигI гIая задарин хайир гъушанас IуькIерин ччамарна, оливковый ччам хъай ишламиш акьуна кканде.
Амма Роспотребнадзорди мебур эхIтиятфай ишламиш акьуна кканде агъа гIанак ягъниш кеяттарис (язва), алтухъ кислотность аяттарис, рудар иттаттарис, иттал алгъазийина вегIдуни. Къате сахарный диабет кеяттарис ишламиш акьуна ккандава: иигI гIая шаккар гъадишас (алтухъ дахьас); тIагIувел ккедивас аркьа дарманар Iэлеттарис- буранарира хьед ккеттивас аркьа. Хъара рударигIас Iуьрар гIаттирхIаттарисна, гIан алгъатIаргIаттарисра эхIттият акьуна кканде агъа. Садпегелай Iэлеттари са бицIи кьурц дала IуьтIуна ккандава — джанди фиштти кьабул аркьайчугакьас, агъархъаттари (аллергия аяттари) кьвачIайин са бицIи мукьуйис йирхIуна, агъархъайчуга акьас хъуттурфуна кканде агъа.
Тамам Рамазанова
