Гьинас хьучира агуна аяф хьасе ккинубуриъна ишкиларик НикIалай заманайин аскерарин утунихъ хъучихьуна аве гъиливар кидава хьеярин суьве чухаяр, гьетишттин задар хъацуна авеф и Къафкъаздин гьер милатарин инсанарихъра. Ге чухайи джин аркьа учикк кIилди инсан лекулас кIилилди, са мукьра ккеддикIуна. Багухъас хъуттурфучин, тамашингъилди аргва ге шейъ:
кьацIра хIуьчIандаваф суман, гьудикIас иджи девеф суманди. Чун гъавурдиъ архьуна ахьасе фиттихъас ичин зун агъаяф
— литихъас идеф, кибашттан.
Нандиас аттархьу зад эгьан ме?
КIилиастти ме рекъуьъ вере инсанарина, хIуппар-маларихъ вереттарин кан и:
е кIаре хьеярикес, сасагелай джагварттарикес акьуна авеф и. Мусан хаб эгьан мебур акьас хъучучIуна аяф, нандиъ эгьан ке удигьай акьуф мебур? Сайисра дузди ягIайдава. Амма дузди пучин, къафкъаздин гIурчахъанаринна хIуьппехъенари и агъа ишламиш аркьайиф литар, лап гьете дагь заманайи. Ке удигьай литарихъас ликIиф грецибирин хIа гIелимди, тарихчи, географ — Геродот Галикарнасский агъатти. Ги Къафкъаздиъ яшамиш вея инсанарихъас лиркIенгуна, кIаре чухаярихъасра
ликIина уй. Белики тегунан литар самуз джуьреттар идеф хьасе, амма гьете вахттарин хаб гьалра ибгIавелдисна фиттис хьичира ишламиш аркьа шейъ э ме. Литар хъарцайиф касибари и. Амма
хабди мебурикес адунин щейъ хьуне.
Российиди литар аттархьеф кьанайихъди э.
Литар суман сасра задара хъагъуланди, ишламиш аркьай хъучучIуни Iуьрус къазакъарина аскерари: гьер джуьрейин ханджалара, бармакара, валджагъара. 1950-пе исаристтегьен къафкъаздин хумбари гъили аркьаф и литар. Ке ппара аркьаф и Дагъусттандиъ, Чечняйиъ, Имериъ(Грузия) хъара Кабардайиъ. 20-пе асирди(век) Iари са Чечняйиъ 22 агъзур лит аркьайи са иса. Акьасра аркьайиф хIа пай джиликкес IуьчIе хьеттар ккеттвере мукьариъ и: хьеяр Iуьччанасра, чаб литар акьасра рехIет идеф гьегишттин хьеттилди идехIела. Са исан арайиъ Дагъусттандин литар аркьа устта ая хулан хизанари 10 -15 лит аркьайи. Ке ппара ме пешабурин курар аркьай, литар адихьас, ишламиш акьас хъучучIуф ХIХ-пе асирдин гIуьфцIурпе исарилас мич э. Литар ишламиш аркьай хъучучIуне къафкъаздин инсанари чиппира, мебирихъас
хъагъуюна Iуьрус къазакъарира; Iуьрусаттин аскерарина гебирин хIаттарира. Гьалдин инсанарис мебур хIуьчIанди даргвайчира, лит байирдиъ аве инсандис лап фачадархьа шейъ э.
Гьина ичин ке удигьай мишттин зад акьуф сайисра ягIайдава, амма гьалра гьете авалдин литин тагьар кьацIра духIуба хьуна адава. Литикк гъадархьеттис ягIай ахьасттава фидегьен ширин зад ичин, гигI гIараджуна, сувал Iуьш фатуб. Вартталас угъал сара угъай аячин — хъара фидегьен фачадархьа зад ичин. Лит фи вахттуни хьучира инсандис далда э: мекI аячира, кучи ичира, кулак аячира, угъал угъайчира-дагъви инсан лит фадай рекъуьъ учIафттавуй. Къафкъаздиъра Дондиъ(Iуьрусаттиъ) ке ппара ишламиш аркьайи Анди агъа хIуриъ акьу литар. Андиъ акьу литар ке батIарттар, ке иджеттар идеф хIисаб аркьа: андибирин джинсунин хIуппарин хьей ирхефра, гIудулфра идехIела. Андиъ акьу литар хъарцай хьуне, ад архьегуна гебурин, девлетлубири, Iуьруc паччагьарира кехIей. Гьалра аме Дагъусттандиъ
чиппихъди аде идже гIуларис савкьатди литар ирцIан гIедат (нандиас адина ая инсан ичира). Лит хъацуна чиппин чиппи йирхIу ишкилар ая М. Ю. Лермонтованра А. С. Пушкинан. Гебирисра, сасра мич(Къафкъаздиди) аде аскерарис суман, ппара кьабул вейи литар. Лермонтова йиркIвурал аркьай ликIина ая: «Дагъви инсанди лит мусра фадихьай дава, ге гин аккихьа ахунра э, алчархъа лехIефра э, учин хIейвандилра кехIей алчархъаф. Гиштти идехIела, фи Iемал акьунара, джикIина, гъуршанде ти учис Андиъ акьу джагвар чIичIин, кIенаккес кIаре хатI хъая лит…» Джаллабирин йиркIвурал алме гьемишан лит хъай адарка Василий Иванович Чапаев. «Джаллабирин удигь гьуве цIайлапан суман, андибирин джагвар лит хъай, Чаппай. Лити и гис кьуват ирцIанфра, гуллайигьас ухIафра. Литар хъаттар агугъилди, ламус хьеттар суман,
хаб алдаркайи душманар», — ликIина ая Фазу Алиевайи михъас. Ппара пуная Расул ХIемзатовара, Къафкъаздин суварил яшамиш вея зурба игитари чиппин арайиъ нуьхIуьбатна хIуьлмат цIуьппи амилгванас,
сайи сайис багъиш аркьайи пуна, чиппин ке идже ханджал, лит, хIейван (учис ке кьабул вереф). Дагъусттандиди адегуна Фидель Кастройихъ хъучихьуфе агъа Расул ХIемзатова андибурин лит. «Ма
вас че андибирин хумбари йиркIв фай акьу, вун суман батIар, идже лит хьурай,- пуна,- шиирарин еринди» Литар акьуб лап четин кар э. Андиъ лит гидегьен батIарф хьасра, гидегьен иджеф хьасра ади кIил 15 кар акьунаккан ве: хьеяр Iуьччуб, рукъкъас акьуб, хьеяр тIубу акьуб, рагIу рукIуб, хаб тIул йирхIуб, аккихьуб, Iуьджуб….хъара ацIун курар… КIилди Къафкъаздиъна дуьйиъ ттур аяф гебурин са гьегебур
акьубахъас дава, хъара андибирин хIуппарин хьейи хъасра э — гишттин хьеяр сасра джинсунин хIуппарил алдава. Агьал Андиъ нагагьра аркьай андава авалан суман литар — фас пучин, са
аркьа курарихъас дава, андибирин джинсунин хIуппар ккеттархьуна аяхIелара э. КIилин истти фалирханди хумбар литар аркьа хьеярихъай. Зарафатин ахттилатра кехIей ая андибирин са сусахъас. Адиная шуй хулади, агьийиная хьира мис учи акьу ямаг. Ппара ширинди уйи агъа ямаг, амма шува адикуная учин хьир. Фикьас гьикуфе пегуна, ти акьу ямагигI са чIаракехIей гIадавуй, пуная шува. Хьеярихъ фадалихан хьир бегьем дишагьли даваф хIисаб аркьафи агъа андибирин халкьди. Хъара ая са ахттилат сара андишувахъас. Адиная андишуй учин хупурис бер йирхIас. Вартталас арийина рагъра ахьуная, батIарди бизарра хьуная ме. Аккихьуна учин литра, ахъухьуная ме эл йирхIас. Ахъухьу арайи ахунигI гIачушуная ме. Са хубджи гагьдилас кетIугуна, ул адаркай руцай хъучучIуная учин хуппурихъас. Амма ху нандиъра даргвахIела, муьхIтал хьуна амилгуная. Фиркьайчира дагIай, ккан хьуная мис гъушуна учин литра хIуриъди вес. Хъацуная ми литмагьа гьеме ду зе ху пуна, шад хьуная ме:литин кIенакк ккеяф и агъа те.
Лит гIудай укъубар кехIей вейдавуйи агъа хIурариъ. Нагагь, хъел адина, сад сайиъ ачукъкучин джигьилар: сайихъ лит хъай сасрайихъ
хъудавайчин, багулив фаяттари хъучихьаф и агъа хъудаваттихъ. Лит къалханин еринди ишламиш аркьаф хIисаб и. Ханджаларина
байбутин йирхIунар кедарукьахIела ге хъаяттикди. Ппара инсанар ухIуна ахьасе литари гьер са Iайвеликкес. Литар ишламиш аркьайи сасра курар аркьагунара. Джигьил кIиркIа учис ккане руш
хъадиркIенгуна, лит алчихьайи тил сасрабурис дагурай, аркьа унар ундихьурай пуна, учин гъил кидирхIас пунара и тин кунарик, рушанра тин багунттарин ахттигьар фудай. Авала идемар, кIеф аявусаъди такалиф акьас, е кIаре лит, е хIа ккул хъацуна вере гIедатар уйи хIурариъ. Хъара сур сурихъай фадахвай, гIахъуна ая инсанар дуьхьес аркьагунара гIавефи агъа кIаре лит. Гьемидегьен ппара ишламиш аркьафи лит.
Агьалра лазимди аме хьес ме.
Тамам Рамазанова