Дагъусттан мусс хьучинра ттур ая адлу хIуькумат э фиттин ичира: хIуьлматлу халкьарин, гIелимарин, игитарин, тIабиIэтин, батIар мукьарин. Са-сагелай фикир ве, аягьан хье дуьйил инсанар Дагъусттандин тарикь ун дахьуттар, дагIаттар, ме мукьар дагуная инсанар.
Фас пучина хIекьдан ппара девлетлу тарикь хъая Дагъусттандихъ. Джаллабурис унихьуфе хьес ме Ахульго агъа мукьун ттур. Ая ме мукь Дагъусттандиъ, Унцукульский райондиъ, Андийское Койсу агъа нецIун къирагъихъ. Ахульго (АхIул гохI) э дагьарин ттур, мисаъ ая инсанари агъа ме дагьарис «Гора зова», «Набатная гора».
Мин багулив фая Андийский хъара Гимринский хребет гъванкIар, багухъди ая Салатау агъа хребет. Лап авалдин вахттари ая хIур хьуная Ахульго, хабди цIеерчIуд пе асирдиъ акьуне сад сара Ахульго агъа хIур. ГIачадахъас инсанари алийине ме хIурил цIае Ахульго. Гьегиштти хьуне цIуре Ахульгона цIае Ахульго.
Чаб ме хIурар сад сайигьас варха адава, арайиъ ая аратI, мидаас адавея Ашилта агъа нецIв. Хабди инсанари чиппис лиханас четин дахьас алийине мугI Iуьдар хIурарин арайиъ. ЯгъцIур митIрин гьавайиъ ая ме мугI.
Ахульго хIисаб аркьа Дагъусттандин девлет. 12 июньдиъ1839 иса мисаъ хьуная лап зурба дегIви, Iуьрусарин хIуьджум мусульманарил. Те вахттари хье мусульманарин къушумин кIил хьуная Имам Шамиль. Iуьрусарин къушумин хIаф — Павел Грабе агъа генерал.
Мегунастти Кавказдиъ уйи дегIви Iуьрусарин матлаб хьуная кIилди Кавказ чиппин гъиликди фацанас. Вахтт гIартай Iуьрусар алчишай хьуная гьер мукьарил хье Дагьусттандиъ. Ахульгойиъ Iуьрусар осада хьуная майцIур ягъди. БицIиттилас хIаттилди, Iуьсеттар, хумбар — джалла гъайшине тегуна ме хIурин инсанар Iуьрусар ачадартай.
Тегуна Iуьрусарин ппара кIине инсанар — 200 дегьен, ерхьиверш дегьен йирхIунар кеяттар хьуне. Шамилан кьушумдис садпегелай ппара зарар хьундава. 22 пе августиъ Iуьрусар хаб адине, мегелай Имам Шамилан къушумдис гудж йине Iуьрусари, сагелай мебури фацуне цIае акьуная хIур, хупай цIуре хIур. Тегуна Имам Шамилан къушумдис гудж алгъихьуне Iуьрусари. Шамилас мункинвел хьуне учин аме инсанар хъай гIайчIвас. Амма Имам Шамилан зурбавелдин кьимат, кьадри мусра ккиркIвасттава ме дуьйилас.
Зурбавеларис суман диндис ппара цIупе инсан хьуне ме. 20 январьдиъ 2017 исаъ Унцукульский райондиъ ачмиш акьуне этнографический мемориальный комплекс «Ахульго», кIвал акьуна мисаъ хьуная зурба дегIвин вахттар. Ме мемориальный комплекс акьас кIвал акьуф э хье Дагъусттандин хIатти Рамазан Абдулатипова.
Наибет Гасукаева
