Дуьйин варттал хIапай манзил фацуная хьетти. Гьалдис акьу хIисабарилди ярцIурна са процент хьед э, аме ус — джил э. Хьед пегуна ая Iу джуре: кьеланф, кьел кедава ухаф. Ая хIа хIуьлар, нецIвар, бицIи рухар.
Джилил гьемидегьен ппара хьед айчинара, ая са-са хIуькуматар кьацIра ухас хьед адавай гIеджизди аяттар. Гьемишттин хIуькуматариъ аттрукьа инсанари саваб бадала чиппикес аркьа рукIуна хIа хьед аттива къанавар. Хьеттин саваб – ппара хIа саваб хIисаб аркьа.
Хье райондиъра ая са нецIв — Чирагъ-чай. Ме хье райондиъ ая хьеттарикес ке хIа нецIв хIисаб аркьа. Бинайин кIил ме нецIвун башламиш аркьая КIукIма-дагьарин машрикь багухъас. Iу агъзурна гIуьфу верш митIри гьававелдилас айчIвая мин мертте хьеттар. Рекъди верегуна михъди гIачаве хъара сасра бицIи рухара.
Садпеф мис гьучархьаяф Белая речка агъа рух э. Хабди рекъди гIачаве михъди хъара: Къури-нецIв, Къува-нецIв, СиненецIв, Гехъунарин, Кьушанарин, Миссиарин, Гъоарин, ФитIарин рухар. Гьеме джалла хьеттар гIачархьуна, кьуват ппара ве Чирагъ-чай нецIвун. Гудж хъай, кIил ахтт акьуна ве ме нецIв Магъу-дерейиас ади багварин майданарилди. ЯрцIурна хьибу километр ушухаб Кьасум-хIурил гIачархьа мигI Курах-чай. Ме гIачархьухаб микес ве Гюльгерычай нецIв. Джалла хъай ме хьеттар агIаве Самур нецIвугIди. Ахиран мукь мебурин Каспийский хIуьл э.
Магъуас гIаттархьухаба, адихъ хъая къунши районари ишламиш аркьа Чирагъ-чайдин хьед чиппин бусттанарил, багъарарил, хуппурарил, алихьай мехIсул кегъдирай пуна къурах вахттуни. Ме кардис хье райондин халкьди ибур ирцIандава. Акьуна загьматра, йина кьиматра узуна мехIсулар, къурах ис хьуне агъай эркьва, нецIвуас агъадивуна хьед алихьас дакканди.
Авала гIул хьеф, джемеIет, хIаф-бицIиф дагъай, авейи нецIвухъ. Кунар, къабар, кьвадилкьванар Iуьрччанди. Бабари чиппин курар аркьа гагьди шиникквари яIар архъай авейи. Гьал ме кардис ппара тIакьван акьуная хьин хье гъиларилди ая са нецIв. ДжемеIетин хулариас кичикIун турбабур фатуная нецIвугIди чиркин хьеттар. Гьемиштти идегуна, сайисра ккандава вес нецIвухъди те-ме Iуьччанас давай, гъил лек гIикIасра кегьей.
Ме нецIвугI гIая Iу джурайин балугъ: форель, красноперка. Паччагьарин балугъ хIисаб аркьа форель иттевелдихъас. Амма хье инсанари фикир хъадавай ахттигьар ая вахттунира, адава вахттунира фарцанде балугъар. Гьеме кар бадала исалас иса чIукь вея нецIвугI балугъар.
Гьер хIуриъ нецIвулас алдихьуна ая батIар мугIар. Ая мугIар хIаттар, бицIиттар, са чархунинттар, Iу-хьибу чарх алеттара. ЧIаарин хIуриъ 2006 иса акьуне бицIи ГЭС, амма алтухъ кар акьундава ми. Гьеме хIуриъ 2010 иса мархал чIурхуна нецIвугIди адина экьуне сув, хъикIуна нецIвун рекь хьуне Iуьр. Гьемиштти хьуне хье райондихъ хъара сад сара батIар мукь. Iурд, гIул дагъай инсанар аве адина мич йиркIв алттвес, эл ккетас. Амма ади инсанари ппара чиркин акьуна ве чаб экьуна ус.
Гьерф уч-учил алгъудузухаб сасрайивас тIабиIетин мерткун акьас хьасттава.
Луиза Гусукаева
