Хулан хIайванарин арайиъ ке батIарф, ке ухьтанф, ке зурба нае хIайван э пучин ме хIейване. ТIабиIети хIейвандис багъиш акьуная абур, гудж, агугуна инсан муьхIтал хьуна амилгванде. Ппара батIар зад э ме.
Ая мебурин гьер джуребур. Гьалдин хIисабарилди хIейванарин тухумдиъ ая ери джура.
ГIачархьа мисагI вехIши хIейван, хулан хIейван, Прежевальского, Кианг, Кулан, вехIши даги, хулан даги, суван зебра, баябандин зебра, хъара Бурчелова агъа зебра.
Эволюцияйихъ хъуттурфуна мебурин авалдин скелетарилди аргвая ке дагьзаманайин хаб фидегьен духIуба хьунайчин гьалдин хIейван. Тегуна мебурин джандак и са къайдайин гъуйдегьен, хабди вей-вей азманар хьуная. ХIейвандин предок и Гиракотерий агъа са нахшир къа сантиметр гьававел дала алдаваф. Iелефи ми гъазе цIабар, емишар. Уч са джикъе гардан але, джикъе лекар ккея, ирхе руджра хъая са йиркIурас ибгIафи.
Ке удигьай хIейван хулахъ вардиш акьуне Северная Америкайиъ. Са вахттуни кIина ккеттархьуне мебурин хIейванарин джинс. Хаб гьер усариас джикIина файдине мебури хIейванарна дагибур. ЦIайи ккийиная джинс инсанарис ягIархьуне мустангар агъай. Вахттар ккеттвередегьен кIилди дуьяйис ягIархьуне хIейван, даги ухIас.
Фас пучин мебур хъаягуна зейдайи рехIет вей мебурин сагьибарис. КIилди къикъе кар аркьайи хIейванди. Ме лап хIа улакь и авалан вахттари IуькIер аркьайчинра, кIурар гъайчинра, е дахьучин варха рекъуьъ учIайчинра. ХIейванра гьер хизандихъ хъавейдавуйи. Джаллабурифас аттрукьайдавуйи ме гъушанасра, ухIасра. Раккахъ хIейван хъитIуная хал девлетлу хIисаб аркьайи. Мишттин хулан сагьибарикра алтухъ фурс кевейи.
Хье девирдиъ улакьарин суалар хIел акьуная, гьелбетта иджвелихъди. Кканедегьен хьуная гьер джурейин машинар. Улакьин ериндил хIейванарин лазимвел андава. Амма инсанари гьалра ухIай аме мебур. Сури батIарвелдис, сури чиппин гIешкъуни, бахилвелди.
Хье Дагъусттандиъ акьуне садпе хIейванар гьикубан бехIсар, ттур йирхIуна Гъалибвелдин ерцIурна гIуьфудпе исас, хъара хье Республикайин халкьдин садвелдин хIаягъасра. БехIсариъ иштараквел акьуне ерцIуралас вартт хIейванарин эессибури гьер районариас, шагьурариас.
Ме хIейванар гьикубар хъучучIуне Буйнакский райондин Аркас агъа хIуриас. МуйцIур агъзур метри рекъ йирхIуна Гергебиль агъа хIуриъ Iуьшра акьуна, ахир акьуне дагълу Гунибский райондин «Ватан» агъа мемориальный комплексдиъ.
Хьес аргвая ме кардилди хIейвандис гьемишанра кьимат уйи, гьалра аме.
Авалан вахттари яшамиш вей ахьуная хIурин мукьуйиъ са Iуссе къуджа. Хъахьуная михъ са ухьтан джагвар хIейван. Микес хабар хьудегьенттарис кканвейи агъа хIейван гъушанас. Уч касибди айчинра фи кьиматигьасра рази вей хьунадава эесси. Ме зе хIейван дава дустте, фиштти э зун зе дустт масса ирцIанф агъай. Cа багами ададигуна агуная мис салаъ хIейван андавай. КIилди хIур завал хьуна тахсирар аркьай хьуная хIададан: «Вун кумеф э. Масса йичин идже хьасихин… Фишттин нехIс хьуне…»
«Сайисра ягIай адава нехIс эв, иджвел эв, – пуная къуджайи, — вахттуни агвар акьасе». Халкьдис эхъ ккерхьуная. «ХIекьдан куми эхин ме», — фикир хьуная мебурин. Са Iу хIефттайилас адиная хIейван са йицIуд алтухъдира хъай. Хаб завал хьуная джемеIет. «ХIекь и хин къуджа, Iайвел дава ме, иджвел э», – унихьуная мис ахттилатар.
«Хабра тегIде мева чун, сайисра ягIайдава ме кардин иджвелна Iайвел», — тикрар акьуная къуджайи.
Михъ хъая са кIиркI вей, аларуцай хьуная хIейванарил. Са хIефттайилас алархьуна хIейвандилас аргIуная кIиркIан лек. «Вун хабра дузди пуни, ме иджвел дава Iайвел э, гьал вун мертти гIеджиз хьасе», — пуная халкьди.
«Чвас ккандеяф Iари ахттилатаре. Вархалди фикирар маркьа. КIиркIан лекар аргIуне, амма сайисра ягIайада иджвелна Iайвел», — хаб тикрар акьуне къуджайи. Са вазра ккеттушундава хъучучIуне дегъви. Джалла джигьилар файшуне дегIвиъди, мин кIиркI илгуне. КIилди хIур Iешай адине къуджайилди: «Вун хабра дуз и, гьаме иджвел э, ве кIикI аруцас давейчира ве багулив фаме, четтар адесчинра ягIайдава, илгванасчинра».
«Сайисра ягIай адава ме кардин иджвелна Iайвел, – хабра пуне къуджайи. — ЯгIайин ягъа зе кIиркI захъай аме!»
Салихат Малагусейнова
