Хьес мусс хьучира унихьайра э, гьер вусарикес хьин хурайра э зурба идемарихъас. Амма идемари суман чиппин зурбавел са ягъ-Iуьш алчархьегуна, дишагьлибирира агвар аркьай ве. Ме дишагьлил алчархье балабурихъас унихьугуна, муьхIтал хьуна гъатайи инсанар.
Мил алчархьеттар гьеле-беле идемарифасраи кегьей гъадивас дахьеб мункине. Душманари дадан хулаъ айуй идегьен идемарна кIиркIара кIехаб, ккане шувагьасра гьаттархьуна, гера кIина, Iурдин вахттуни къуйди ихьуф, гьеге къуйди шиниккв хеттихъас э ягIайин ахттилат.
Ме дишагьлин ттур — Сана э. Ме чеченарин Гехи агъа хуриъас и. Iуьммурдин са вахттра дахьуна, мил дарадар ппара алчархьефе. Къаф къаздин дегIвиъ мин сайихъ сад еридар чуппар кIине. Мин дад-лап ттур ая зурба Дурди агъа идеми, учин ухьтан руш есттава пуна хъа дикутти, кьабахъас утуниъас гулла адихьуна кIине. Дардарин кьабахъ шадвелра хъуве. Дад кIина са вахтт гIаттдушуна, ме тин агъай Къкаф къаздиъ ая ке зурба шишиккв ХIеджи-Мурад адине-имам Шами лан наиб. Сус тин пас ушуф имам Шамил и. ХIаджимурадас ушу гуна мисс, IЭбдул-Кьадир агъа кIиркIра,якьуд шибера хуне:Баху, Бахтике, Семисхан, Кихилай агъаттар. 1840-пе исар- ХIеджи_Мурадан четин вахттар и. Имам Шамилан наибвелди аягуна, михъ бегьем якк атIу хубджи душманар хьуне. Шамилас учикес хъел адина уйихIела, ме Iуьрусарин аскерарин хIаттарилди ушуне (амма тихъай Шамилахъай дегIви акьуф дава).Ме ушуф, мин хуларик цIа кихьуне Даниялбек агъа наибди. (Дахи суман ХIеджи-Мурада тис гиран акьуна уйи — гин хьиджарбаб хъадикIина.) ХIеджи-Мурадан хизанар: бабра, шиникквдик кея хьира, шиникквара, фера миндавай фаттивуна, къуйдиъ ихьа. Мисаъ алдихьа мебири Iурд, хьедна хIеджибугъдайин хинкIар дала Iэлеф адавай. Ме вахттуни уч, ХIеджи-Мурард, дардари гъайхьуна гъай Iуьрусарихъай уйи. Мисаъ мис унихьа мин хьир Сану, шиниккв хегъилди, мин душман Даниял-бекдис хьир ди ирцIанди ая пуна. Мис дард кей уигъилди агвар аркьа мин курарина, тIушубари (агуттари ликIина ая): Нухи агъа хIурин мазгитаъ кьулгун акьуна ккиркIугуна, ме гIагьи атай Iэшаягъилди. Сара ХIеджи-Мурадас е учин хьирас кIиркI хеф, е тил ХIеджи-Мурад агъа ттур алийиф-фиттихъасра ягIар хьун дава. Хунзахарин зурбайин кIил алдатIуне Iьурус аскерари — Дагъусттандиди гьишас алучIухIела ме. Санура, сасра есирара атугуна къуйидиъас, ягIар хьуне ХIеджи-Мурад кIина аяф. Даниял-бекди Сануйилди учин вакилар гьикуне, учис хьирди шаб агъай.
» Зас зун верш гелай кIина кканде, зе асландис тIабар гьахъас кумак акьуттис хьирди вейдала»-пуна, джуваб йине Санайи училди адина аяттарис. Ахир кIил, ме чара дахьуна, уч инсанари сакинди адартахIела, Тлох агъа хIурин маллайис хьирди ушуне, Дибирмагома Дибирчо агъаттис ХIеджи-Мурадан авалан таянис. Дибирмагомайи Санара, гин шиник квара ухIуне, чиппис хе сасра шиник кварихъай. 1891-пе иса Сана Тлох агъа хIуриъ, ХIеджи-Мурад кIина 40 ис алттушухаб, кIина, гьетисаъ икIуне.
Тамам Рамазанова
