Дуньяйин варттал инсандин йиркIурас багьа задар ппара ая. Амма гьер са инсандис ке багьа зад хизан э. Хизан пугуна, ке удигьай дадна — баб, хIадад — хIабаб, чияр — чуппар, ададар — абабар, хабди учин хизан арайил хьухаб учин валадар, хуттулар. Инсандин Iуьмурдин тарих гьемишттин шейъ э. Фи э гьер инсандис хулан хизанар? Ме суалис гьер инсанди джуваб йисе учингъилди, фиштти ме гъавурдиъ архьайчин, аргвайчин, фидегьен багьа ичин хизанар. Дуньяйил инсан яратмиш хьухаб, ке удигьай мис аргваф хулан хизанар э. Хизанар — инсандин Iуьмур башламиш аркьа шавракатI э. Гьер хулан гIанаъ аве чиппин иде гIедатар, тIулартIабиIетар. Инсанарин хасиятар суман, хизанарин гьавабура гьер джурейинттар ве. Аве хизанар элхъенди, дурхIай ягъди ачухъди аяттар, аве алтухъ гъудургъаттар, фиттигIра гIачудучIаттар, адивуттар. Са чIалалди, гьерттин учин са гьава фаяттар. Са даданра бабан валадар ичира, гьер са валад гьер джуре ве. ХIаттарин мисала аяфе, са гъилик кея тIубар гьер джуре идеф суман, хизандиъ ая шиникквара гьемиштти гьер джуре э пуна. Валад хулаъ хIавере гагьди, ми хьед дива бембег суман кидива хизанарин хасиятар. Учис аргва иджвел-Iайвел фарцанде. Валад исалас иса хIавей, тикрар аркьа хIаттарин тIабиIетар. ДехIела агъаф, хулаъ фи кар — лихун алчархьучинра, шиниккварис аргвай гъургъуб — алухIуб акьуна ккандава. Шиникквдис фишттин нуьхIуьбат — хIуьлмат хизанаригI агучина, гьегиштти учин хулаъра хьасе. Бина кIилиас цIае хизан башламиш аркьагуна, рушра, кIиркIра гьерф хIахьуна аве учин хизанаригI. Гьерф вардиштти аве чиппин хулан тIабиIетарихъди. Гьерттин са хасият ягIархьасттегьен са чIукь четин ве. Мисаъ ке Iайи герек идеф сабур э. Сабурдикк суван кIилар гъузуф э. Хулан гIанаъ ягIай кканде гъургъас, йиркIв алиянас, сад-сайис агъаф уни хьас. ГъалатIар давереттар фушра адава, амма хизанарин арайиас, фи кар — лихун алчархьучира, нуьхIуьбатна хIуьлмат фадихьуна ккандава. Джигьилар гIевамвелди, нашивелди тегIди хьуна хизанар далгъванас алучIа, арайиъ шиникквара ай. Шуйна хьир алухIугуна, гьерттин хиял ве тахсир кеяф учик дава пуна. Гьерф Iари учихъас фикир акьуна экьуна ккандава. Сагелай хизанар хьуна, са усал хьугуна, ке удигьай арайиъ ахьуна кканде сад — сайис хIуьлмат. Ме кардис хIекь-нехIекь, идеф-даваф ягIар аркьай, кьабахъ хъай кканде Iекьул кея хIаттар. Мебурис сабур йина кканде, дагIаф ягIар акьуна, нехIекь идеттихъай дузди гъургъуна, хизанар цIуппе акьас алучIуна кканде. Аве, сагъилдира мутIегI акьас дахьуна, далгъван хизанара. Миштти идегуна, хIаттар гIахъуна гьайчIучира, арайиъ ая шинниккварис ме кардикес зарар хьуна ккандава. Дадна баб хъай андавайчира, шиникквдис герек э Iудара. Мисала аяфе, дагин хатир дахьучин, руджуран хатир хьурай агъаф. Ме мисалабур нехIекьди бадил хьуттар дава, мебурихъ гьер сайихъ са ан хъая. Авала, фидегьен четинди айчира, алучIайи ккихас, хулан хIуьлматна нуьхIуьбат ухIас. Агьалдин джигьиларис ккандава са четинвелдикк, азиятикк ккихас. Дадар бабаринра ая ме кардин къалат. Iекьул йина хизанар цIуппе акьас алучIайдава. Гьерф учин валадихъас хъагъишина, сасрайик багьанабур кикIас алучIа. Инсанарин гъилариъра манатар ппара хьуная, сайисра ккандава аккезиянас. Гьертти джиркIенде учис рехIетин рекъ. Хизанарин арабуриъ гъургъубара, дакканвелара, алухIубара верефе. Амма фи кар, лихун алчархьучира, джалла хизанар сад хьуна, аттивуна кканде маслихIет раккахъди аттдафайшуна. Гьеме кар бадалди ягIайин ягъас хье хIуькуматин хIаттин Указилди Iу агъзурна къана якьудпе ис багъиш акьуная хизанарис. Вакиларин фикир э, хье дадарин гIедатилди дагь заманайихъас мич гьер са хизандис багьа иде шартIар афухIуб, мебур хье кегъархьая несиларилдира рукьас акьуб. Гьер са хизандин мурад э ухIуна хIа акьуная валадар дуз рекъуьъ архьуна, хулас, хизандис вафалубур хьуб, хIаттарихъди хIуьлмат ухIуб. Гьемиштти, хулаъ авалдин гьавара ай, хIаттар, джигьилар, бицIиттар нуьхIуьбатна хIуьлмат ай яшамиш вере хизанарикес сад э Типпигъарин хIуриъ Мусаеварин хизан. Гьелбетта Мусаевар ме хIуриъ бинайин хи зан э. Амма ИсмиIиланра Тамаман джигьил хизан арайил хьуне Iу агъзурна муядпе исан йицIудпе августти. Магьа цIеерхьи ис э мебурин хизандин. Амма чиппивас хабар гъушугуна, ме исар са ягъдала даваф суман алттушуне агъа мебури. Ме исарин арайиъ мебурихъ са кIиркIна хьибу рушра хьуная: Рамазан, Зайнаб, Марьям, Разия. Хизан фишттинф э пучин, гьелбетта, пас хьасе ппара саламатин чишналу хизан э пуна хIурин джемеIетис. Сад сайил алдуьхьуьна, чиппин багайин ягъ аркьаяттар э. Хъара чиппин хизандин арайиъ фишттин тарбия ирцIанди, фи насихIетарилди, фи загьматилди хIа аркьайчин чиппи шиникквар, ахъакьуне мебурин баба Мусаева Тамама. «Зе дадар — бабарира, зе шуван дадар -бабарира чиппин шиникквар хIа аркьагуна, ппара ул — ибур хье авалдин гIедатариъ хIаттихъди бицIиттихъди авере нуьхIуьбат — хIуьлматиъ и ачартаф. Чахъдира гьаеме тарбия э рукьуф. Ме кардил чин ппара шад э. Лап хIа чугъсагъул агъа чин че дадар — бабарис ме кар бадалди. ЯгIа магьа че шиниккварис тарбия йина, мебур дуз рекъуьъ ихьуна ккане вахттунира, ме кардикес час ппара кумак ве. Зе хизандинра мурад — матлаб че шиникквар хIаф, бицIиф ягIай, инсанвел кей, касибарис кумак аркьай, бушттарис гъил гьучихьай, дадан — бабан, хулан, Ватандин кьадри ай хIа акьуб э. «Нагагь мишттин рекъ кIили гъас хьучин, зун ке бахттлу дад э», — агъай аве зе хизанди ИсмиIила. Гьалдис чин рази э че шиникква рил. Чиппис акье пуф садпуна гъагьархьуна аркьай аве мебури. Хулан кар аркьайчин, джаллабури кумакилди аркьа. БицIиттарис кумак кканчин, ягъ — Iуьш дапуна, хIезурди аве кумак акьас. Мебурис дагIаф ягIар аркьай, ягIаф тикрар аркьай багулив фаве чинра, чиппин хIабабарна хIададра. Зе дада агъаф и, хIаттарин хатириъ имихьа дадан, гебур хулан чавушар э пуна. Гьеме ахттилат ппара хIекь э. ЯгIа зе дад дуньяйил андава. Амма ме чIалар зе йиркIуралас мусра весттава. Хьехъ джаллабурихъ дадар- бабара хъая, хизанар — шиникквара хъая. Гьер са инсанди учин дадасна бабас фишттин иджвел учин хизанди акьуна кканчин, хизандин дадасна бабасра гьегишттин иджвел акьуна кканде. ЯгIа, гьеме сакинвел, ислехIвел адава вегIдайи, хIа хизанар хъая инсанар зурба йиркIвар хъаяттар э ХIа хизан арайил акьуф суман, мин хIуьлматра ухIуна кканде. Зе дадахъайна бабахъай барамбарди э зас зе хизандин дадна баб. Мебури зас дагIаф ягIар аркьа, кумак кканегуна гъилра гьучихьа, шиниккварис хIекьна нехIекь ягIар акьуна, тарбияра ирцIанде. Зун зе Iуьмурдил ппара рази э», — пуне Тамама. Зе фикирдилди ШагIбан Iебайна Сураятччайра ппара иджеттар э. Мусра мебури гьинасчин даккан акьуне, е дахьучин джуреттис зарар йине агъай унихьуф дава. Джандин сагъвел, ирхе Iуьмурар, нуьхIуьбат, хIуьлмат, баракат кам дакьурай мебурихъас джаллабурихъас.
Салихат Малагусейнова