Чирагъ-чай нецIун рекъуьъ гьучархьа мишттин хIурар: ЧIаар, Типпигъ, Гъудгъул, Дулдугъ, Гъваар, Хоредж, Хив, Лака, АрахитI, ЦIинитI, Сардаркент, Куркент, Алкьадар, КьасумхIур, Герейханово (Мамраш), Советское хъара джуреттара. Ме нецIун кьириъ яшамиш ве гьер миллатар: даргибур, агъулар, табасаранар, лезгибур, азербайджанар хъара татыбура. Хьевас пас хьасе ме тукарин кIунчI э пуна, Дагъусттан сад аркьа нецIв, халкьарин дусттвелдин нецIв э пуна. Чирагъ-чайдил акьуна уй гидроэлектростанцибур (Тпиг, Хив хъара джуреттара).

Ме хIуриди дагь заманабури адидегьен Iуьрус путешественникар муьхIтал хьуна амилгуна уй Хьирагъарин тIабиIетин суьхIуьрдин ухьтанвелдил, гьава, гъазе, субальпийский чуьлларил. Н. И. Кузнецова ликIина уй: «Рекъуьн Iудар багварихъра суварин хьебабуриъра ая ппара ухьтан чуьллар, ме батIар альпийский чуьллар джуре аркьа хьеттарилас, гъазе IуькIерин къалинвелди, суварин гьававелди. Мишттин гьава, батIар чIирар зас сара Дагъусттандиъ агундава». Хьирагъарин хIуриас республикайин столица иде Махачкала шагьурдиди рекъуьн манзил — 250 км э, Белиджи агъа поселокдин рукьан рекъуьн станцилдегьен — 116 км, Агъул райондин центр иде Типигъарин хIуридегьен – 20 км, Кумухди рукьуна – 60 км, Iешттиди рукьуна – 15 км э.

Хьирагъарин хIур фиштти арайил хьуф ичин

Удигьттин вахттари монголарин кьушумари зулумдалди барбатI акьухаб, амилгу инсанари джуре мукьуйил цIае хIур ккийине.

Еригелай аккетуне ме душманари, еригелай хабра арайил акьуне гьеме мукьуйил. Гьелбетта, ме цIае хIур гIерабар верегунас лап дахи ккийина уй. Тарихдин ликIибарихъ хъуттурфучин, ме ус ацIуна багварихъ хъая аккуьшу хIурарин инсанар завал хьуна, сад хьуна арайил акьуне. ДехIела хIисаб аркьа мисаъ гьер хIурарин тухумар гIая пуна. Ме хIурар э: Къархала, Лахъита, Шаравмахи, Къархмаймахи, Гундваб, Чараха хъара джуре музе кIватIалара. Ке хIаттар мебурикес и: Ричахъе, Къархала, РичIане бекIа. РичIахъе 4 километрин варха и Хьирагъарин хIуригьас. Мисаъ ягIарвей аме хIур ухIа цалин хьилар. Ме цали ухIайи гьванкIар багухъасна машрикь багулихъас. Хъара бицIиди ягIарвей аме мисаъ джилариккес акьу рекъерин хьилара. Ме рекъер лап нецIухъди рукьуна ая. Къарахала ай уй Буркун-Даргойин джиларин дазуйил. Аккуьшу къурчарин ккемилгу гъванарихъ хъуттурфуна аргвая ме хIур лап дагьарин раджариъ ий аяф. Яшамиш вей уй мисаъ мусурманар. Ме кардин шегьидар э мисаъ ая некьварар.

РичIанни бекIа — ай уйи Чирагь-чайдин чаппил багулихъ Хьирагъди мисаас 3 километр ай уйи. Мисаъра аккуьшу къурчарин гъванар аме. Ке ахирахъди, муядпе асирди гIачадине Шарав-махи. ХIа пай ме бицIи хIурар кIилдин тухумаринттар и — Шихалайхъала, Каримкъала, Закриякъала, БицIе ХIамма хъара джуреттара. БицIе ХIамма агъа мукь хье вахттаристтегьен амий. Мисаъ яшамиш вей уй Чакъал агъа тухум. Ме ттур асуллу хьуне багулив фая дарариъ ая чакъаларилас. Хабди мебур гIачадине хIуригIди Iуьмурдин шартIар иджве линттар хьас.

Душман гьамаз хьудегьен аккертай хьуне ме бицIи хIурар. Ахира завал хьуна хIа акьуне мебури хIурар. ХIур хIа хьуна инсан ппара хьудегьен чиппин ватан душманариккес ухIасра рехIет хьуне мебурис. Тарихчибури агъагъилди хIурин хIа яшдин инсанарира ахъаркьа гьеме ахттилатар.

Джуре ахттилатарилди Хьирагъ арайил хьуне Зирехгеран (Кубачи) агъа хIуриас адику са тухумикес. Ме тухум гIачушуне Хьирагъарин несиларигIди. Гьеме ксрдихъас э агъа кубачибуринра хьирагъарин чIалра сад идеф. Iудар хIурариъ ая сур-сурин багу-кIилара. Амма мебурин арайиъ ягIара кехIей машинин рекъ адава.

ХIурин яIан

Сувариъ яшамиш вере инсанарин гIедатарихъас, экьуб – гъузубахъас, мебурин абур – асул – ламусихъас, хасиятарихъас те вахттари Ф. И. Генейи ликIина уй: «Дагъусттанагьлибур яшамиш ве азман хIа хIурарилди, хулара мебури лап сур-сурик кикъуна алийина аве, Ке ппара гIаттива мебури хулар аркьа мукь дагьарарин раджарил, нецIварин къерехарихъ. Хулара сад сайин вартталди суман. КIенакк ккея хулан гъвад варттал але хулан гIан верегъилди. Хъара ме кар иджвел э нагагь душман гъамаз хьу вегIдайи вартталас душмандис атайчира. ГIедат идегъилди мебурин хIурариди Iу рекъ аве. Ме рекъер акьас гIаттивас алучIа тIабиIетин ке цIуппе мукьар. ХIур ухIуб бадалди е цал аркьа е къала алиланде. Миштти цIуппе акьугуна гьер са хIур уч кIилдин къала хIисаб ве».

Кикиндира гьеме кьайдайилди арайил акьуф э Хьирагъ ахирангелай Тимуран кьушуми аккетухаб.

Ке исалди кикъу мукь хIурин э ке удигьай алийи яIан (магал). Ме ус ай уйи Чирагъ – чай нецIун чаппил багулихъ. Ке удигьай цIеякьу хIеят (хизан) яшамиш вей уйи ме хIуриъ, чаппил багулихъас аратI ихьуна рух адаве. Авалдин вахттари хIурин яIан гьеме багв ий. Ме ус ппара цIуппе эхIттиб хъая къала суман хьуне. Мидас вархайилас димари аргвай и джалла рекъериас фуш хIурихъди багу вейчин, рекъуьн къерехариъ ая башнябура хъай. Ме хIуриди ачавес вей Iари са багулихъас – Барщутима агъа рухахъас. Агубарилди мич ачавере ракк Iуьшари хъикIайи. Алдаркуная ме ус гуьна багулихъди. Ме кар ибгIавелдис идже вейи Iурдана. Угаттар кьенегIет акьубан кара ай уйи мисаъ. Дарар алтухъ адайчира, аяттара артIас ахттигьар ирцIандавуй. Дараас кIурар атIуб хIерам хIисаб аркьайи, гунагь хьасе агъайи. Даран кIур ишламиш акьас ахттигьар ирцIанди Iари хулар, мугIар, мазгитар, махьтабар алиланхаб. Са чIалалди джигагьар гъадивас. ДехIела пичиъ агъикIас ишламиш аркьайи куппар. Куппара рехIетти арайил вейдавуй. Дишагьлибури лап хIа джафайилди, фурдукес аркьайи мебур. Вахтт амий акьуна рукъуна хIезур аркьай вейи.

ЯгIайин агъа ме мехIелайиъ (Румизай кьват) садра андава. Мебур ке удигьай куьч хьуна майданарил цIае хулар алийине. Гьелбетта аккуьшу къур чар мисаъ ягIара аме. Ахъаркьай аве ме кьвата мехIелайин са – Iу хизанар куьч хьуна ушуне Шарав-махиди, хабди мебурикес мисаъ хьуне махи агъай мехIела. Ме кар цIеерчIудпе асирди хьуне. ХIурин инсанарин ахттилатарилди хулар мисаъ гьаваттар э, ая Iуд – хьибу мартабабуринттар. ТIагарар ппара бицIиттар э. Хулар хIа акьуб бадалди мебури дагьарарилас чархар аркьай цалар алдатуная. Ме мехIелайиди ачавере рекъ сад и аяф. Гьемера Iуьшари хъикIай вейи. Аттвере рекъра сад ай уйи учра са ккеттуф, са хатIайинф, ме ишламиш аркьаф чара адава вахттари ий.

Дазубурна манзилар

Хьирагъ сувариъ яшамиш вере даргибурин хIурарикес ке гьава нукьтIа э. ХIури дазу пай аркьа Кулинский, Дахадаевский, Рутульский районарихъай. Уч 1936пе исалас мич э Агъул райондигI гIай. Агъул район арайл хьастти ме гIай уйи сагелан Лакский хабди Курахский районаригI. ЦIеерчIудпе асирдин яlанари гIай уйи ме Казикумухский округдин Аштикулинский наибствойигI. Гуьна багулихъасна магърикьдихас мин къуншибур ЧIаарна, Бедуьхъар, машрикьдихъас Гехъуьнар, гъванкIар багулихъасна машрикьдихъас Iемухъарна, Iешттибур, гъванкIар багулихъас лакарин хIур Хосрехдихъай, хъара магърикь багулихъас Рутуларин Шиназ, Катрух, Аракуль агъа хIурар. Къадпе асирдин сифтта кIилари Хьирагъарин хIурихъ лап хIа манзилар хъай уйи.

ХIа яшдин инсанари ахъаркьай ве мебурин чIирарин ЧIулухум агъай са пайра маларин фермабура джемеIетин разивел фай ЧIаарин хIурис йине. Дагь заманабури гьеме ЧIулухумдин фермайин къаншардиъ, нецIун чаппил багулихъ хъай уйи Чирахское агъай шагьур. Мигунасттегьен мебурин дазу Ххвала агъа мукьуйин арх ий. Джил йиф Iу хIуьппехъендин арайиъ къал хьуна кIи инсанарихъас хьуне. Ме кардин икьрарин кIеджар са багулинттарихъра хъудава. Дазуйихъас хIуьджатар хьуне мебурин са вахттуни Iешттибурихъай Мажир, Къархала, Гамардай агъа джиларихъас. Джиларин хIуьджатар хьуне кулибурихъайра. Республикайин Правительствойин кумакилди мебурихъди хьуне гIулана мал — къара ухIа Гундваб агъа фермабур хъая чIирар. Ме кар багьана хьуна Хьирагъарин хIуригьас са муя километрин вархайиъ ая фермабур мисан пешакурарин хулара хъай аккетуне. ЕрхьцIурпе исари КИМдин колхозни кари Гундвабдигьас са километрин хIурихъди багуйи алийине БитIлане агъай цIае фермабур. Хьирагъарин галарин джилар ая Дербентский райондиъ.

— Ачикутан, Арманярх агъай гьая мебур Папас агъа рукьан рекъуьнра Джемикент агъа хIурин багулив. Хъара Iурдана, хьидана хIуппарин убадар ухIа гал ая Къаякентский райондин Селлях агъа хIурин варттихъ.

Рутуларин райондихъай дазу ая мебурин Самурский хребетин кIукIарилас. Ме райондин ке багу хIуриди вес ве Курапдагъ агъа сувалас тич Уна агъа хIуриас. Аракул, Вартти Катрух агъа хIурариди вес ве Къярякъят, ЧIимили агъа джиларин рекъериас, Алахунда агъа хIурин багулифас. Гьемисариъ ая дарариас гъайи Хьирагъари кIурар. Мебур ишламиш аркьай и мебури хуларисна мал — къарайин джигагьарис. ЯгIара аме мебур хъучIирхIу хьилар Ххвала кIукIла агъа дагьарарин раджариъ. ДехIела мебури галариди хIуппар гъаре рекъерин ттур Лашнагра (тарджума акьучин хьиларин багулив) идеф.

Хулар гъадивубан кьайда

ЦIае хIур Хьирагъ (Гугул) гъади вуне гуьнайин ке рагъ алархьа багулихъ, гьава кканччарин дагьарил, Чирагъ-чай нецIун чаппил багулихъ. Ме кар асуллу хьуне хулариъ рагъ ачархьай угаф кьенегIет акьубалас. Дарар багварихъ чIукь ий, хуларин иде даваттарисра ишламиш акьуна, угасра алтухъ вей адавуй. ХIа дар ппара варха ий Гъваде, Къархала агъа хIураригьас. Хьирагъарин хулар къалабур суман цIуппеттар ий бицIи тIагарара гIай. БицIи тIагарариас туфанг адикIуна атайчира, хизандин сакинвел ухIас къуллай ий. Хъара кумак вейи хIур ухIас хулар але дагьарин кканччар. Душмандис читин вейи дагьарариди агъавес.

Н. И. Кузнецова ме хIурихъас ликIина уйи: «Хьирагъарин хулар ппара мартабабур суман сад сайин варттал алдея». Исал куьчабурихъ, кикъуна алийи хуларихъ хъуттудурфуна хIурин мерттхьунин кар лап иджи ая. ЦIеерчIудпе асирди, Совет хIуькуматин вахттари хъучучIуне мебури джилар алтухъди ишламиш акьас. Хlел акьас вередегьен джилар кардик кихьуне.

Цlае хулар алиянас хъучучIуне цIае, майдан джиларил. Дарз-мацце, Накъаса, Кьалали, Кьвал бай агъа ттурар але джиларил. Гьелбетта ме кар асуллу хьуне хIурин джемеIетин Iуьмурдин шартIар иджвелихъди аларуцас акьуб. ХIуринттари IуьтIанас хъучучIуне гъушу гуни, джиларил узай уй маларис Iурдин мехIсул.

ХIур ухIубан кардисра, хал ибгIа акьубан кардис рехIет хьуне. Са чIалалди хIурин джемеIетин Iуьмур илгун хьуне.

ЧIалан тафаватвел

Хьирагъарин хIурин аваданвелдин тарихдин тафаватвелдихъас гъургъучин, гьер чIаларин якьу райондихъай — (лакар, агъулар, рутулар, даргибур) дазубур пай акьуба учин хьил адатуна хьундава. Ме хьил ке Iайи киркьуне мебурин чIалан нугъатис. Гьелбетта литературный чIаларигI гIамилгуне мебурин чIал буркун-даргибурихъай, акуша-даргибурихъай алакъа афухIубалас асуллу ий. Ме алакъабур ариш-варишдинттар хьуне. Джурейи алакъа даргибурихъай мебурин адава. Мишттин нугъат аяфра Iари мебурин хIуриъ э. Ме кар ягIар акьуна уйи гIелимари цIеерчIудпе асирди димари. Ке Iайи ме ухшар, багу э Буркьун-даргобурин нугъатис. Гьалдис кIилиас кIилиди йиркIв фай мебурин чIалахъ хъучушуна ягIар акьуттар адава. Са вахттуни ме ягIар акьас алучIуна уйи Iуьрусарин, грузинарин гIелимар.

П. К. Уелар агъатти ке удигьай кIил ккийине кавказдин миллатарин чIаларихъас ягIар акьас. Те вахттарин китабарикра джалла багварихъас агвар акьуна адава. Нугъат гьинан чIалас алакъа айчира чиппин, инсанарин алакъа даргибурихъай адава. Ке ппара алакъа ая мебурин агъуларихъай, лакарихъай, лезгибурихъай. Фас пучин улакьин рекъ ая мебурис гьеме миллатарин джиларилас. Сасуман чIалар ая мебурин лакарихъай, агъуларихъай, азербайджанарихъай, рутуларихъай. ХIа пай хьирагъарис чиппин чIална Iуьрус чIал кидавай Iайи батIарди давайчира лакарин, агъуларин, лезгибурин, рутуларин, азербайджанарин чIалара ягIа. Махьтабиъ мебурис ягIар аркьа дарги чIал. Дарсар ирцIанде хIурин мегIелимари чиппин нугъатилди. Са вахттуни ме дарсар махьтабиъ кьацIра адавуй. Фидегьен учин миллатаригьас варха ичира Хьирагъарин чIал гьеммишанди даргибурин цIехьибу нугъатикес сад ий амилгвасе.

 

Салихат Малагусейнова