Фас э Дагъусттандихъ Iарал багун инвесторар хъудаваф, мукьуйин ариш — варишчибурис кар акьас кканеф эхъукк? Имам Шамилахъас Дагъусттанари ахъаркьа тарих фиттилди джури э сасрабури ахъаркьаттилас. Ме курарихъас ахъакьуне Сергей Меликова Forbesдис йи интервьюйиъ.
— Вартталас хъуттурфугуна дагъусттан джалласуман регтон э Россияйин, амма уч авалдин вахттариъ амеф суман э: 1990пе исари мисахъ хъучучIу курар арайил хьуна адава. Ме кардин агубар хIекь эв?
— КIилди. 1999пе исахъас хIуькуматин хIел вартт хьас хъучучIу вегIдайи Дагъусттанди дженг дивай амий террористарихъай. Джинди лирхан террористарин кIватIалар мисаъ амий 2015пе исаристтегьен. Ягъди гъайи контртеррористический мегIракабур. Гьелбетта ме кардикес лап хIа мушат кей уй республикайин аваданвелдис. Миштти идегуна 2010пе исариди Дагъусттан айчIуне бегьемди джуре регионарихъас хъаттархьуна.
— Аришваришдин кар лап кьабахъ хъаме, федеральный сетар аргвайдава, амма туканар, кафебур гьер мурттарил алийиная. Лихуб ппара э амма гъушу шейунин чекар кIилди усариъ ирцIандава. Фас э миштти аяф?
— ЯгIа Дагъусттандин ариш — вариш ккея эхъ асуллу э инфраструктурайин къадагъабурилас. Джил, Iеквар, газ хьед арайил акьуб. Ме суаларихъ исарилди садра хъучушундава. ГьакIанди пул ачухъ акьуне пуна ме суалар хIел акьас вейдава. ЦIуре хьу шнурар хьеттин шлангар духIуба акьуб бадалди сагелан мебурин эессибур фушар ичин ягIар акьуна кканде. Фас пучин мебур ай уй гьер джуьрабур, эесси хъаяттара хъудаваттара. Е ме курарин тарифара дузди адавуй. Ме кардихъ хъучавес алучIуф 2022пе иса э. Учин ариш — варишдин технический шартIара кехIей дуз акьас вейдава. Фиштти э ме кар дуз аркьаф, ве джигагьиди Iеквра кехIей дагъарегуна.
— Мус гьадихьасе ме читинвелар?
— Чин арайил акьуная 2030пе исасттегьен, социально — экономическое развитие арайил акьубан программа, мисагI гIая инфраструктурайин курара.
— Ме кардис федеральный пулар йина аяв?
Пул фартай ве гьер са аркьа кардихъ хъуттурфуна. Хьин аркьая Чиркей-Махачкала-Каспийск агъа хьеттин къанав акьас фидегьен лазим ичин. 78 км къанав акьас кIилди кканди ая 10,5 миллион манат. Ме хьетти 900 000 инсандис мертте хьед хъучартасе. Лап лазим проектис пул ачухъ акьуная хъара. Ме ус э трасса Р-217 «Кавказ». Арайил акьасе хьибу рекъ Хасавюрт, Махачкала, Дербент шагьурарихъас хъуруцуна.
— Гьеме джалла программабурис фидегьен пул лазим э?
2030пе исасттегьен хардж аркьа пулун кьадар ягIадимари мидегьен кканде пучин дуз хьасттава. Джуре регионарихъ хъучархьуб бадала чин сур читинвелар хъай садихъди хIел акьуна канве. Миштти идегуна фикирара пулун кьадара духIуба вере выахттара аве. Сасагелай чукьвелдихъдира.
— ТIабиIетин шартIарилдира Дагъусттанди хъучадивуна кканефе Iарал багун инвесторар. Амма мебурис ул гьавере таре мисан алакъабуригьас, гIедатаригьас?
— Мисаъ гьеммишанди чиппин алакъабур ахьасе, чиппин кьайдабурна гIедатара. Мебур хъудавай хьес агвасттавуй кину «Кавказская пленница». Амма ме ке хIа багьана дава. Садпе багьана э — инфраструктурайин читинвелар.
— Фитти мушат аркьа ариш — варишдис АЗСдин сеть арайил акьас?
Гъушуна джил, алийина заправкара кар акье. Ключевой чIал мисаъ э «джил». Джилин кара Дагъусттандис ппара читин суал э. Джиларилра фишттин хьунара къадагъабюур алве. Миштти идегуна джуре региондиъ дахи акьас вере кар мисаъ мумкин каре исарилди ирхе хьуб.
— Туризмдин кар ягIа нае мукьуйил алдея Дагъусттандиъ?
Садпе мукь агропромышленность э, Iудпе мукьра промыленностив фаме. Туризмра ягIайин ягъанис аваданвелдис ке х а мукь фая багв э. Мис агIа гIулар кьабул акьубан индустрия. Кикиндира ме индустрия арайил хьу вегIдайи туризмдив садпе мукь хьасе.
— ХIисабарилди гьава суварин хIурариъ инсанар ягъалас ягъа чIукь вея, шагьурариъ санар вартт вея.
— Миштин четинвелар ая гьер мукьариъ. Амма ахиран вахттари Дагъусттандиъ туризма ачмиш акьухаб хIурариас инсанар айчIуб чукь хьуная. Туристар бадил хьухаба инсанарис мункинвел хьуная къазамишар акьас чаб дуламиш вере мукьариъ.
— Банкари Дагъусттандихъай сакинди кар аркьай кредитар ирцIанди авев?
Са хубджи удигьай банкарис хIекьдира Северный Кавказдихъай алакъа хьас ккандавуй. Ул гьавейи идарабуригьасра инсанаригьасра. Гьал бицIиди сакин хьуная.
— Дагъусттандиъ инсанар касибди яшамиш ве пас хьасев? Ме суалис гьемиштти э дава пуна джуваб йис читин хьасе. Ая такьат кея инсанара спонсорвел аркьа меценатар. Са кьайдайилди яшамиш вереттара ппара э, Гьелпетта хье пушмалвелдис ая касибди яшамиш вереттара.
— Ахиран терактарилас асуллу ий ппара суалар хьуная Дагъусттандиди адибан хатIасузвелджихъасра.
— Лагьа чвафас хьасев Москва хатIасуз регион э пас? Тисаъра кьанди бавуйва «Крокусдиъ» теракт хьуф?
МВДйин статистикайилди Дагъусттандиъ э ке бицIи процент аяф куьчабурин тахсиркурар аяф. Зун учира ппара Iайи фикир аркьа региондин хатIасузвелдихъас. Теракт хьухабра туристтарин сан чIукь хьуна адава. -Дагъусттан РоссияйигIачучIуф 19пе асирди э. Халкьдин арайиъ ая ахттилатарилди гьете «Кавказская война» ккиркIуфсуман дава.
— Гьелбетта зун уч ме ахттилатарин шегьид дава, ичира зун пасе. Ме ахттилат че халкьарин шаирдинф э. Меш аир Расул Гамзатов э. «Дагъусттан учин ахттигьардилди дава РоссияйигI гIачучIуф, учин ахттигьардилди гIайчIвасра дава».
Салихат Малагусейнова
