Хье Дагъусттанагьлибурин гIедатарна Iуьмурдин тарих зайдайи хIа э. Лап дагь заманабурихъас мич э Дагъусттандин миллатар къвал къвалус йирхIуна, ислехIвел фай яшамиш вей.
Инсандин Iуьмурдис, мин хияларис, ми аркьа курарис фикир йичин, хьин муьхIтал хьуна амилгванде. Уч дуньяйил яратмиш хьухаб мич, нагагь сагъвелди джандис рукьсат, мункинвел йичин, кIесттегьен мин Iуьмур ве лиханди. Хал-мукь акьас, Iелеттихъас, аликIа кандихъас.
Кунарихъас хьин гъургъучин, мебур кканве фурсунис, ибгIавелдис гьер джуребур. Амма хъая Кавказдин халкьарихъ бармак, ме ппара ибгIа задра э, лап фурсунинфра.
Iари ме халкьаринфра пас хьасттава ме бармак. Фас э пучин? Хабди кIилди дуньяйин хIапай миллатарихъ хьуне ме. Миштти ичира, ке Iайи хIисаб аркьа хьефра казакаринф суман кIилил аликIа бармак.
Аве мебуринра ацIуна джуребур. Шергве ирхе чIичI алеттар, бицIиди чIичI алттирхIуна джикъе акьуттар, бухари бармакар. Ая дикьвубарин джуревелара: гьаваттар, хьебаттар, гирген джурейинттар.
Мебур аркьаф хIуппарин кьудакьикес э. Ая каракуль (бухари) агъа тум
хIуппарин, мебурин кьудакьикес аркьа бухарин бармакар. Авала Iари ибгIавелдис ишламиш аркьайчин, гьал лап адунин бармак хьуная микес. Iурд, гIул дагъай дегIвин чулариъ авере аскерарис зайдайи кумак вейи микIил вахттуни бармак. Ме кардилас асуллу хьуна, бармак аскерарин формайихъди лап герек иде зад хьуне.
Са агъзурна муя вершна цIееридпе исахъас мич хье Кавказдиъра, Средняя Азиъра зурба кьехIеларин сай хьуне. Хабди са агъзурна муя вершна гIуьфцIурна гIуьфудпе исарихъди Iуьрусарин къушумаринра форма хьуне бармак. Ке Iайи казакарин.
Са агъзурна ерчIу вершна йицIудпе исари Iуьрус къушумарин арайиъ уйи мишттин джуребур;
Джагвар бармак – ме алвей армин хIа хIефисарарил.
Казакарин чишнайин бармак – ме гIедат идегъилди баябан чулариъ ая казакарин къушумари аликIайи.
Уральский, Забайкальский, Амурский къушумарил алвей ирхе чIичIин бармакар.
Кавказский бармак – аликIай Дагъусттандинра, Осетин хIейванарин къушумин аскерари.
Хабдира ме форма ихьай, адихьай табдилвел ппара тикрар хьуне. Ахиран вахттари мертти адихьуне.
ХIаттарин мисалабур кIвал акьухаб, хьес аргва бармак Iари ибгIавелдис аликIа зад даваф.
Дагълу халкьдихъас гъургъучин, бармак мебурин мус хьучинра абур – асулра, яхI –намусра э.
— Бармак фадихьуна ккандава.
— Бармак гулуб Iейиб э.
— Бармак алархьай дала кIил алархьучин иджи э.
— КIил сагъ идемин кIилил бармак хьуна кканде.
— Идемифас учин чIалахъас джуваб йис даверехаб – ме бармак ягълукъдихъай духIуба акьуна кканде.
Миштти пугуна, хиял мева ягълукъдин сай адавай ахтт э пуна. Гьелбетта бармакихъай гьучикIухаб, ягълукъдин ад чIукь э. Ме кар асуллу э идеми агъа гафунин мегIнайин хIавелдилас. НехIекьди дава агъай вереф: «Яшарилди хумбеф хIа ичира, бармакилди идеми хIа э». Амма хумбеттин микьдарис ягълукъдин мегIнара хIа э.
Нагагь идемар укъая вегIдайи дишагьли учин кIилил але ягълукъ алдахъуна мебурин арайиди ахъатухаб, идемар дембедан сакин верефи. Гьелбетта ме карди хьес агвар аркьа, фидегьен багьа ичин дишагьлин кIилил але ягълукъдин кьиматра.
Фикир фачарта инсандис ме мисалабурихъ лап хIа мегIна хъая. Удигь вахттари ке хIа келхъуьб и идемикес гин кIилил алдея бармак йирхIуна алайхьуб. Идемар укъа вахттуни, сайи сасрайин бармак алайхьучин, ме кIесттегьен хъайчIвасттава агъа чIал и.
Бармак алдахъас ахттигьар уйиф Iари гин кьисасттилас гъил гъушуб тIалаб аркьагуна и.
Бармакин хусуси зурбавеле идемин кIил ахтт хьас адатуб. Нагагь бармак алархьучин, ме идемин кIил ахтт хьуне агъа чIал э.
ХIекьдан ми учи вардиш аркьаф суман э инсан гIунар дузди фацанас, кIил агьудукIас.
Уйи Дагъусттандиъ хъара гIедат, бармакин кумакилди джигьилари сус гIаттиваф. Учис кьабул хьу рушан тIагариъди инсанаригьас джинди агъихьафи джигьила учин бармак, нагагь руша бармак дембедан ададихьучин, муш керхьайи мин учис ме руш сусди адесе пуна.
Рекъуьъ учIагуна пул, къизил афухIа киса суманра и ме, фас пучин, ке цIуппе мукь хIисаби кIилна бармак.
Ая мишттин ахттилатара. Азербайджанарин машгьур композитор Узеир Гаджибеков агъатти тиятирди ачаверегуна гъуршанфи агъа Iу билет. Iуд гьинас э пуна хабар гъушухаб, джуваб и агъа мин – сад зас, сасра — зе бармакис.
СССРдин Верховный советин депутатарикес Iари Махмуд Эсамбаевас и заседанибуриъ бармак алди экьвас ахттигьар йиф.
Ахъаркьай ве, Леонид Брежнев заседаниди ачадигуна, ул ачартафи агъа Эсамбаеван бармакиъ. Махмуд мукьуйил алдея, гьал хъучучIучира хьасе пуна гIаттвереф и агъа учин мукьуйиди.
Лезгибурин машгьур шаир Сулейман Стальский къадпе съездил залдиъ бармак алди экьуна ахьуная.
Максим Горькийди хабар гъушуная, гьеме хIуьппехъен фиркьафе мисаъ аяф пуна. Сулейманахъди учин таджрумчи иде Эффенди Капиева ме чIалар рукьас акьугуна, гьемидегьен укьараригI садчира хIуьппехъенра кканду пуна, джуваб йиная Сулейман Стальскийди.
Кам дакьурай хье халкьарихъас гьемишттин зурба йиркIвара, хье дадарин гIедатарис кьиматра, алгъархьая несиларихъасра нуьхIуьбат – хIуьлматра, баракатра!
Салихат Малагусейнова
