Хьин хъуттурфугуна картайихъ, е дахьичин глобусдихъ, хиял ве джил са бицIиф э пуна. Амма инсандис лек йирхIуна аларуцас кканхьучин, кIилин Iуьмура гьуркIасттава джилин ахир агвас. Фасе пучин, мехIелдис сайисра ягIайдава кIилна-рудж джилин нандиъ айчин.
Нагагь аруцас алучIучин дуьяйиъ ппара тамашабур ахьасе: гьер джурейин миллатар, гебурин гIедатар, Iуьмурдин къайдабур, гьерттин учин чIал, гьер усаъ учин гьава. Авала Меккайиъди хIадж акьас хIа пай верефи леку руцай. Вазарилди рекъ атай. Ягъ хье усаъ ягъ аркьай, Iуьш хье усаъ Iуьш аркьай. Iуьш хьугуна, алдихьайи багулив фая хIуриъ, мукьуйиъ. Нае миллат ичинра, нае хIуькумат ичинра гIалашуй кьабул акьас ппара шад вейи.
Джил – ме рагъугьас вархавелдихъ хъуттурфуна хьибудпеф, хIавелдихъ хъуттурфуна гIуьфудпе саярат э рагъун системайиъ. Земля, Меркурий, Марс, Венера, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун агъа саяратари арайил аркьа Рагъун система.
Джилихъ хъая ппара спутникар. Мебурикес Ваз удигьай димари ая сад э. АцIуна ая инсандин гьунарилди акьуттар, ке хIаф э – Международная космическая станция. Венерана Марс Джилин къуншибуре.
ЯгIанин хIисабилди джилигьас рагъугьди ая са вершна гIуьфцIур миллион километр. Гьемиштти яIайин хIисабин тегIдевел джил орбитайихъ хъуруцубан аттархьа 29,783 км. са секундин арайиъ.
Сагелай рагъухъ хъуруцагунас ме планетайис кканве 365,26 ягъна-Iуьш.
Гьер са ягъна-Iуьшан давамлувел къанна хьибу сеIетна гIуьфцIурна ерхьи дакьикьанна якьуд-гIуьфу секунд э.
Iеламатар, гьунарар, нуьгIматар хъара ппара хъая джилихъ. Ке хIа Iеламатин кар мин э — экватор агъа Iу улис даргва кквар. Ме ккварди дуья пай аркьа Iу багулихъди. Са багулихъ цIуппе Iурд идегуна сасра багухъ кучи уга гIул ве. Са багулихъ Iуьш хьуна кIилин хIуькуматар гъархьунагуна, сасра багулихъ ве ягъ, халкь музе зибзар суман виж-бугъ атай лиханди чиппин ягъ гIуьбехъ аркьа.
Гьунар э джилин, хье вахттунин инсанари аркьая тIабиIетин чиркинвел, Iуьшан – багамис пустталаяр суман алгъархъая хIа дараматар.
НугIматарихъас гъургъучин, мебурин кар хъара хIаф э. Дуьйил алдеядегьен халкьарис, нахширарис, хIейванарис, тIутI-милехъвис, са чIалалди, джан аледегьен задарис Iеле ризкь хъучаркьа ми.
КIилди джилин хIавел 510,072 миллион квадратный километр э. Микес 148,94 миллион квадратный километр кьурамат э, 361,132 миллион квадратный километр — хьед. Хьед пугуна океанар, хIуьлар, нецIвар, Iуьрар, рухар, кьулабур э.
Джилин хабдин кар, гIелимарин ахттилатарилди аслу э рагъулас, рагъун давамлувелдилас.
Амма хье фикирдилди, са гIелимифасра хьасттава агъатIас хIекьдан вахтт, дуьйин ахир мус ичин.
Салихат Малагусейнова
