«ХIуни хулан баракат э!» – фикир вереф и авалдин хIа инсанарин. НехIекьди дава агъаф: «Мал ухIуттин гъил якку ацIасе».
Маларин тарих мишттинфе. Хулан хIуниварин предок и вехIши вец. Мебур хулахъди вардиш акьуне лап дагь заманайи, хIуппар, цIегьер, ваккара хъай. Инсанарин хулар-мукьариъ бадил хьухаб малари лап хIа мукь фацуне джемеIетин Iуьмурдиъ.
Удигьттин давурариъ инсанарин хIел ппара тушкин и, гIеджизвелра ппара и. Миштти идехIела гьер са хизан алучIайи аяф-адаваф акьуна мал-къара ккиянас. Малди хизандин гъил алттгъарефи. Иджвел и мин кканчин неккдинф, кканчин яккунф, неккдикес аркьая гьер са къафунинф, е дахьучин кьудакьинф. Кьудакь фиттис э пучин мин гереквелра алтухъи. Аркьайи кьудакьикес лекар, хъарцаттар, джиликк аккихьаттар. ЦIегьелан кьвачIайикес аркьафи чиппин ччам, нис афухIас къабар. Мебур кедавай вецар къикъе байирдин курарисра кумак вей. Хуппурар даркай узас, IуькI, кьал хулахъди гъас.
Ке хIа девлетра и мал авала. Къачагъарин хъадикIибра удигькIил акьуна хъучучIуне мал-къарайилас.
Ахьуная удигьттин гашин, тушкин вахттари агъуларин са хIуриъ Кабина Качал агъа Iу дустт. Амма кьандисттегьен ягIай ахьунадава сайисра мебур дусттар идеф. Фас пучин мебури лап батIарди джин аркьай хьуная чиппин дусттвел. Ягъуй ке Iайи кIегIлайихъ инсан завал хьуная вахттуни джалла джемеIетин удигь гIархъайи агъа мебур лап ресарилди сайи сад чулле аркьай.
Хабди, мучIе хьуна инсандин лихуб Iуьшуй сакин хьугуна, вей ахьуная мебур Iудара малар хъадикIенас. АцIуна исари гьемиштти кIил ухIуная мебури, Iуьш багами верегунас файдина хIа мал руккуна, алдахъуна, пайра акьуна гьадихьай. Чиппин хIуриас кедавай хъара къунши хIурариасра гъай хьуная мебури малар.
Iаш ая ягъари лекар иши ишанар ягIар дахьас малдин къвацарил алиртIанди агъа мебури чаппар. Сайис, Iуйис агуна шак ушуна нагагь кIегIлайихъ ахъакьучинра, инсанар элхъенди хъугъай ахьунадава. Чун келхъенде, фиштти э гебури са усал хьуна хъадиркIенф чаб ке хIа душманар идегуна, агъай хьуная халкьди. Хъуттурфангунас мебур кьасусттира укъаттар хьуная чиппилди шак давес.
Ичинра хабди алгъузуна агуна ягIархьуная халкьдис. «Чвас гунагь ду? Фас аркьафе чун гьелиштти?» — пуна хабар гъушу суалис мебурин джуваб хьуная мишттинф: «Гунагьаригьас часра гучIая, амма чара акьуна кканди ая хизан ухIас. Касибарик чин кетай адава. Девлетлубурис са хIуни, са вец гулуне пуна алтухъ зиян аларгвасттава».
Дагь заманабурин хIунивар, вецар агубарис джалла сад суманттари ирхе кIарчара алди. Чабра хIа и мебур. Са къайдайин малдиас ери верш — муя верш килав яккун аттвей. Вахттар, гагьар ккеттвередегьен эволюцияйилас аслуди вей-вей бицIи джандакаринттар хьуне. Хьибу агъзур исан арайиъ хьибудтти бицIи хьуная мебур.
ЯгIайин ягъанис кIилди дуяйиъ са агъзурна муйцIур порода ая хIа маларин.
Маларин улин Iеквра ппара э. БатIарди аргва мебурис чиппин багварихъ хъаяттар, удигь гьаяттар, инсандиласра тегIди фикир ирцIанде мебури вархайилас кканчира тIуршаттар агугуна.
Чаб мебур чулариъди кIаратIарилди вере хIайванар э. Iуьмурдин ирхевел малдин ве къа исалас хьибцIур, хьибцIурна гIифу исалдегьен. IуьтIуб мебурин IуькIере, ярмара Iелде. Гьер эесси учин хизанарихъас хъамилгу емагин, задттин джуькIуьлара алархъа маларис.
Исан ибгIа вазари чIириъди адикучин Iурдин вазарис ачикуна ухIасра ахъийина кканве IуькI-кьал. Гьал малар ухIаттар чIукье, хIа паяри ухIай андава.
Загьмат диваттарис хъуьсура ирцIанде малди.
Ая авалдин мисала: «Раккахъ хIуни хъахьучин усттулил Iелефра алхьасе!»
Салихат Малагусейнова
