Дагъусттан! — Гьава суварин макан! Гьеме чIалариласра гьава, цIуппе, зурба йиркIвар хъая инсанара ая мисаъ. Ме гафар унихьугуна хье миллатарин йиркIвар сувариласра гьава ве. Уч, Дагъусттандин джил, дахьучира ппара Iеламатин мукь э. Ме э хье Ватан! Хье дадарин дадар, са хьиму несилар, тукар суман алгъавей алайшу мукь. Хье тухумарин игитаринра кьехIеларин макан. Дагъусттандин халкьар мус хьучира ппара зурбабур, гьунарлубур э. Хъатт дартIай ахъакьас хьасе хье халкьарин зурбавеларихъас.
Iеламат э мисан халкьарин гьунарар кидавай хъара табиIетин гьунарар. ТIабиIети мисаъ завал акьуная ухьтан сувар, хIуьлин хьеттар, мертте нецIвар,арандин майданар, якьу багулихъ гъазе дарар.
Хъара муьхIтал э са чангаъ адегьен Дагъусттандин халкьдигI гIаядегьен миллатарил, мебур джалла сад хьуна дуьхьуьна яшамиш хьубал.
Дагъусттандин тарих хъучучIухаб мич ме гIачархьуная къайилас вартт хIуькуматаригI. ХIуькуматар пугуна, авалдин вахттари мебур бицIи – бицIиттар и. Садпеф мебурикес Кавказская Албания. Те вахттари хъучадивуна персара чиппин хал-мукь ухIай дегIви акьуне мебури Александр Македонскийдихъай. Лап авалдин хIуькумат идехIела э Кавказская Албания инсанарис алтухъ кIвалди андавафра. Дагъусттанар мус хьучира чиппил душман хIевалат хьу вегIдайи зурбадалди джуваб ирцIанди вардишттар э.
Дагъусттандин халкьарин зурбавелдихъас, йицIудпе асирдиъ Iерабари ттур йине ме усас «Земля Трона» пуна.
Учик кетаф дахьучин ппара сакин мукь э Дагъусттан, нагагьттан учик кирхIучин сакин акьасра ппара читин э мебур. Хье Дагъусттандин гербуниъ ул ачатухаб, хьес аргва мисак гъил гъилис йирхIу ишкил. Ме агъа чIал э хье ватан ислехIвелдихъди э пуна. Хье халкьара ислехIвел фаяттар э. ГIалашув – идемира ппара йиркIв фай Iешкъунилди кьабул аркьа мебури. ХIаттарихъди ая джигьиларин хIуьлматихъас гъургъучин, ме ахттилат мертти джуреф э.
Гьелбетта сад-Iуд аве Iекьул кедавай, нашивелди даваттар аркьаттара.
Ппара ая мисаъ тамашин курара, тамашин ухьттан мукьара.
Кавказдин дагьарар ис – исалас 1,5 сантиметрин вартт гъайша. Ппара ухьтанттара хIисаб аркьа хье дагьарар.
Дагъусттандин Кубачи агъа хIур Россияйиъ садпе мукь э рукьна, арсна къизил, художественый обработка аркьаттарикес. Мисаъ даркьа джурейин ухьтан задар адава. Авалдихъас мич мисаъ аркьаф и ке читин доспехар, ханджалар, капурар, бронзовый хIуьягар, чирагъар, ифан къабар. Хабди мебур акьас хъучучIуне барут ата яракьар, хумбарин захрафабур, арсуран къабар акьас. Ая ахттилатар, Александр Македонскийдин шлемна, Александр Невскийдин щит Кубачиъ акьуф э пуна.
Хье Ватандихъ хъая 6475 культурный наследин объектар. Ме кардихъасра хьин садпе мукь э.
Гъили икIа ке бицIи кьуран мехIелди ухIай ая Дагъусттандиъ. Мин эессин чIаларилди, ме кьурандин якьу верш ис э.
Хье Дербент шагьур кIилди дуьяйиъ ке авалдинттаригI гIафе.
Къуруш агъа хIур, Кавказдиъра, Россияйиъра, кIилин Европпайиъ ке гьава суварин хIур хIисаб аркьа.
Дагъусттандиъ ерхьцIур миллат гъил гъилис йирхIуна маслихIетилди яшамиш ве.
Ке ухьтан кьвадилкьванар хIисаб аркьа Дагъусттандинттар.
Сулакдин каньон, хьед алайча мукьар Чараурна Тобот, Самурдин дар, Бархан Сарыкумра ппара ухьтанттар хIисаб аркьа.
Хье ватандин ухьтанвеларихъас гъургъуне агъай ккидиркIвадегьен ахъакьас хьасе.
Амма зас ягIа ахъаркьас кканди ая кIилди дуьньяйиъ ттур ая назумчибурикес шаирарикес сад иде Расул Гамзатовахъас.
Ме зурба инсан верш исан удигьди – са агъзурна ерчIу вершна къана хьибудпе исан муядпе сеньтябрьди, авар миллатин ЦIадаса агъа хIуриъ ХIемзатан хизандиъ хуне. Гьелбетта хье игит миллатаригI ппара гIая мишттин зурба, гIилмийи гIан ацIу инсанар. Амма, хьевас лап хIа дамакъилди пас хьасе дуьньайин варттал хIа дегIвибурихъас ватан бадалди чиппин джанар йи аскерарихъас ке батIар, ке мегIна хъая чIалар гьинанттар э пучин, мебур Расул Гамзатовантар э пуна. Ме чIалар э «Журавли» агъа мегIнинттар. Гамзатова учи Iуьрус чIалалди лиркIенф давуй. ДехIела хьес мебур ягIаф гьерттин тарджумабуриас э.
Гьава суван хIурин гьунарлу Расулас са фикира адавай пас хьасе советский асирарин вакъиа э пуна. Фиштти хьас ийгьан Дагъусттандин са касиб хIуриъ ху кIиркIан Iуьмур, нагагь СССР дин ваегIдабур давуйхаб? Адихьас ийгьан къа ис хьугъилди мин шиирарин китаб? Таджрума акьас ийгьан ме ликIиттар дуьньяйин 41 чIалаъди? Хъучархьас ийгьан мин китабарин тираж 16 миллон экземплярихъди дегьен?
Мин джавизарин кьадарна хIисаб адава. Расул Гамзатов бахттлу инсан и. ХIа гьулара бахил и мил, джемеIетра. Паччагьар, хIуькуматин кьайдабур духIуба хьучира Расулахъди хIулмат гьалдис мусра духIуба хьуна адава. Гамзатован дадара хъиртIанф и шиирар. Хабди Расула кIвал аркьаф и учик ме пиша кихьуф дада и агъай. Дада ахъаркьаф и агъа учи хъитIу хIикатар, шиирар.
Учин садпе шиир бицIи кIиркIа хъитIуне ерчIу ис хьугуна – садпугелай самолет агугуна. Расул Гамзатов дегIвибуриъ, учин къаттиъ ая джигьиларихъай ачархьундава. Дагъусттандин Правительствойин тIалабламайихъ Москва хъучушуне. Те вегIдайис мин Iудара хIа чуппар дегIвиъ кIина уй. Сад Севастопольдиъ, садра Сталинграддиъ. 1943 иса джигьил назумчин «Горячая любовь и жгучая ненависть» агъай садпе китаб адихьуне. Ме китаб и ватандин джилин кканевелдихъасна душманар дакканвелдихъас. 1945 иса Гамзатов учIуне Москвайин Адабиатин институтиъ. Гьелбетта Iуьрус чIалан диктантиъ ми лап ппара гъалатIар акьуне. Институтин ректорди мин гьунарлувел агуна гъалатIарис ибур дайина кьабул акьуне.
Расул Гамзатован кIилди дуьньяйис магьшурвел гьелбетта аслу хьуне Iуьрус чIалан таджрумабурилас. Фас пучин? Нагагь ме таджрума адавуй хаб авар чIалан гъавурдиъ са учин миллат дала архьасттавуй. Фиттихъас ликIичира Расулан назумаригI Дагъусттандин руьхIдин цIуппевел гIая. ДехIела таджрумчибурис фера хъитIанас алчархьай давуй.
Ке ппара мебур таджрума аркьай уй Яков Козловский агъатти. Козловский Iари таджрумчи давуй, Дагъусттандин йиркIвра и. Мис Дагъусттан, мин гIедатар, гьунарар учин гIуьфу тIуб суман ягIай уй. Расул Гамзатовахъайра мебур лап цIуппе дусттар и.
Гамзатовас мин кардин кьиматра ппара батIарди ягIай уй. Зарафат аркьай агъай вей ме: — «Якова таджрума акьу шиирар зун хаб зе чIалади гьударкугуна мебурикес кьацIра аминдай джуре ахттилатар ве, зун ликIиттарилас зейдайи батIарттар».
Адабиатин институт ккиркIугъилди Гамзатовакес хьуне Дагъусттандин шаирарин Союздин председатель. ГIуьфцIур истти кар акьуне. Нае хIуькуматиди уч вейчира Расул Гамзатова учихъай хIуьппехъендин лит гъареф и. Сагелай Фидель Кастройи «Фас ве лик кIучIар кедаваф?» — пуна хабар гъушугуна, фикира дакьуна джуваб йине ме: «Ханджал тегIди аттивас».
Гамзатов ачухъ, зурба йиркIуран, гIилмийи гIан ацIу, Iекьуллу инсан пуна кIвал аркьа джаллабури.
Хье ватанагьлибурис ке ккане дегIвин мегIни журавлийин чIалар Расулан келлайиъ ачархьуне кардилас Япониди ушуна са игит рушан памятникдил тукар алилан вегIдайи.
Ме шиирин таджрумчи хьуне учихъай институтиъ хуру Наум Гребнев агъа магьшур назумчи.
Ме мегIнийис лап хIа мукь йиная хье дуьньяйин варттал, инсанарин йиркIвариъра. ХIа пай дегIвин памятникарик кея гIулгIулайрин ишкил.
Гьелбетта Расулан шиирарин ппара мегIнибур ая. Ме мегIнибур аркьай и Юрий Антонова, Муслим Магомаева, Валерий Леонтьева.
Расул Гамзатова кикиндира бахттлу Iуьмур гьикуне. Хье халкьарис ме уч кIихаб лап девлетлу ирс атуне. Мин китабар хьибу вершахъ, экземплярар – 16 миллиондихъ хъучархьай, 41 — чIалалди ая.
Ме назумчи хье ватандис кьацIра ккидиркIва тарих э.

Салихат Малагусейнова