ТIабиIетихъ ппара луьгIматар хъая. Гьаме хIа луьгIматарикес сад э хьес йинаяф пусукI. ПусукIихъра учисдегьен иджвелара, Iайвелара хъая. Ке удигьай мин иджвел ягIархьуна ишламиш акьас хъучучIуне ме зад Индияйин халкьди. Кеттивас ягIархьуне сахарный тростник агъа къамишарикес.
Хабди, авалдин яIанин асирарихъди, хабар хьуне михъас Римдин халкьарис. Удигьай мебури гъуршанди хьуне Индияйиас. Римская империяйин къирагъил алдеяф идехIела, Египет хьуне ме ариш-варишчибурин дазу.
Са вахтт алттушухаб ме къамиш бадил хьуне Сицилияйиъ, Южная Испанияйиъ. Индияйиъ вехIшидалди агъучIай уйи, мебури чиппис файдина узуне. Амма ме вахттунихъди Римская империя далгъуне. ПусукIин ариш-варишра кIвалас ушуне.
Хъара Iайи машгьур хьуне пусукI Европайиъ Iерабарин хIавел хьуна ерчIудпе асирдихъас тич. ЙицIудпе асир ккиркIва багварихъди лап батIарди алархьуна узайи къамиш, кеттивай и мебури пусукI. Са агъзурна якьу вершна яржцIурна хьибудпе иса Канарские островабурилас Колумба алттфайдине сахарный тростник учин ватаниъди. Милас тич пусукI арайил аркьай и ппара мукьариъ. Центральная Америкайиъ дахъуне хIа заводар. Шаккарин къунар аркьаттар, пусукI мертт аркьаттар, рафинироват аркьаттар. Са чIалалди, зейдайи Iемалар ягIархьуне джемеIетис. КIилди дуяйис ягIархьуне ме натиджа ишламиш акьас.
Абрахам Ортелий агъа картографди са агъзурна гIифу вершна ярцIурна Iудпе иса ликIине: «Са вахттари пусукI Iаре аптекабуриасна джерехIарифас дала джиркIендавуйи, афухIайи иттаттарис, гьал кканегъилди Iелде нандиъ хьичинра. Авала дарман иде зад гьалдин вахттунис гьакIан Iелеф хьуная».
Миштти пучинра, цIеерчIудпе асирдисдегьен кьитди уйи пусукI. Гьинахъ кканчинра хъавейдавуйи. Пул хъай, мункинвел аятти гъуршанди, аметтари дармандис афухIайчинра кканегъилди Iелеф авейдавуйи. Вахттар-гагьарилас хъучучIуне пусукI кеттивас чагъундурарикес (сахарная свекла).
Хье Россияйин вилаятин джилил пусукIин тарих хъучучIуне цIесад-цIеIудпе асирарихъди. Сифтта файди вахттари Iари хIа гьуларихъ дала хъавейдавуйи. Садпе завод дахъуне Петр первыйди. ПусукI кеттива къамиш, чагъундур алттгъай и джуре хIуькуматарин дазубурилас.
Са агъзурна муя вершна ерчIудпе иса хъучучIуне чиппи узай пусукIин чагъундур. Аве пусукIин гьер рангар.
Буре ранг алдея пусукI кеттивуна, рафинироват дакьуф э. Сок руьхьей рукъас акьуна кеттархьафе ме. Ме рангунин пусукI багьайи аве. Фас пучин ме экологически мерттеф хIисаб аркьа. Джагвар рангунинф мертт акьуна рафинироват акьуф э.
Кьандихъди хъучучIуне кеттивас пусукI клендин, пальмайин кIурарикес, хъара джуре набататарикесра.
ЯгIайин ягъанис хIисаб дивугуна, гьер са инсанди са исан арайиъ цIеерийилас хьибцIурна ери килавар дегьен Iелде пусукI. Компот, варени аркьа, уджая итте задаригI гIархъа. Са чIалалди, къайдайин хизандис исан арайиъ верш килав дехIера кканве.
Амма фиттин хьучинра къайда идже заде. Алдавай алтухъ IуьтIунара кканвейдава. тегIди вардишра ве михъди. КьацIра деIелдира экьуна ккандава. Кумак ве ме келайин фикирдис, джандиъ аруцая иин диревелдис, тромбар дахьас, хъара кумак кея ппара артритар дахьас, лекIуьс, зуьлезис.
Иджвелихъди суман Iайвелихъдира атая ме. АцIуна итталар гъадива пусукIин алтухъвелди. Iайвел кея микес силебарис, алтухъ куквелдис, хьас аркьа сахарный диабет. Миштти идегуна гьер инсандив фай кканде учин эхIттият.
Салихат Малагусейнова
