Инсандин Iуьмурдис, мин хияларис, ми аркьа курарис фикир йичин, хьин муьхIтал хьуна амилгванде. Уч дуяйил яратмиш хьухаб мич, нагагь сагъвелди джандис рукьсат, мункинвел йичин, кIесттегьен мин Iуьмур ве лиханди. Хал-мукь акьас, Iелеттихъас, аликIа кандихъас.
Кунарихъас хьин гъургъучин, мебур кканве фурсунис, ибгIавелдис гьер джуьрабур. Амма хъая Кавказдин халкьарихъ бармак, ме ппара ибгIа задра э, лап фурсунинфра.
Iари ме халкьаринфра пас хьасттава ме бармак. Фас э пучин? Хабди кIилди дуяйин хIа пай миллатарихъ хьуне ме. Миштти ичинра ке Iайи хIисаб аркьа хьефра казакаринф суман.
Аве мебуринра ацIуна джуьрабур. Шергве ирхе чIичI алеттар, бицIиди чIичI алттирхIуна джикъе акьуттар, бухари бармакар. Ая дукьубарин джуьревелара: гьаваттар, хьебаттар, гирген формайинттар.
Мебур аркьаф хIуппарин кьудакьикесе. Ая каракуль (бухари) агъа порода хIуппарин, мебурин кьудакьикес аркьа бухарин бармакар. Авала Iари ибгIавелдис ишламиш аркьайчин гьал лап адунин бармак хьуная микес. Iурд, гIул дагъай дегIвин чулариъ авере эскерарис зейдайи кумак вей микIил вахттуни бармак. Ме кардилас аслу хьуна бармак эскерарин формайихъди лап герек иде зад хьуне.
Са агъзурна муя вершна цIееридпе исахъас мич хье Кавказдиъра, Средняя Азияйиъра зурба кьехIеларин сай хьуне. Хабди са агъзурна муя вершна гIуьфцIурна гIуьфудпе исарихъди Iуьрусарин къушумаринра форма хьуне бармак. Ке Iайи казакарин.
Са агъзурна ерчIу вершна йицIудпе исари Iуьрус къушумарин арайиъ уйи мишттин джуьрабур;
Джагвар бармак – ме алвей армин хIа къулугъчибурил.
Казакарин чишнайин бармак – ме гIедат идегъилди баябан чулариъ ая казакарин къушумари аликIай.
Уральский, Забайкальский, Амурский къушумарил алвей ирхе чIичIин бармакар.
Кавказский бармак – аликIай Дагъусттандинра, Осетияйин хIейванарин къушумин эскерари.
Хабдира ме форма ихьай, адихьай табдилвел ппара тикрар хьуне. Ахиран вахттари мертти адихьуне.
ХIаттарин мисалабур кIвал акьухаб хьес аргва бармак Iари ибгIавелдис аликIа зад дава.
Дагълу халкьдихъас гъургъучин, бармак мебурин мус хьучинра абур–асулра, яхI–намусра э.
Бармак фадихьуна ккандава.
Бармак гулуб Iейиб э.
Бармак алархьай дала кIил алархьучин иджи э.
Яшттин хумбеф хIа ичинра, бармакин идеми хIа э.
КIил сагъ идемин кIилил бармак хьуна кканде.
Идемифас учин чIалахъас джуваб йис даверехаб – ме бармак ягълукъдихъай духIуба акьуна кканде.
Фикир фачарта инсандис ме мисалабурихъ лап хIа мегIна хъая. Удигьттин вахттари ке хIа келхъуьб и идемикес гин кIилил алдея бармак йирхIуна алайхьуб. Идемар укъа вахттуни сайи сасрайин бармак алайхьучин, ме кIесттегьен хъайчIвасттава агъа чIал.
Бармак алдахъас ахттигьар уйиф Iари иин кьисасттилас гъил гъушуб тIалаб аркьагуна и.
Бармакин хусуси зурбавеле идемин кIил ахтт хьас адатуб. Нагагь бармак алархьучин, ме идемин кIил ахтт хьуне агъа чIале.
ХIекьдан ми учи вардиш аркьаф сумане инсан гIунар дузди фацанас, кIил агьудукIас.
Уйи Дагъусттандиъ хъара гIедат, бармакин кумакилди джигьилари сус гIаттиваф. Учис кьабул хье рушан тIагариъди инсанаригьас джинди агъихьай джигьили учин бармак, нагагь руша бармак дембедан ададихьучин муш керхьай мин учис ме руш сусди адесе пуна.
Рекъуьъ учIагуна пул, къизил афухIа киса суманра и ме, фас пучин ке цIуппе мукь хIисаби кIилна бармак.
Ая мишттин ахттилатара. Азербайджанарин машгьур композитор Узеир Гаджибеков агъатти тиятирди ачаверегуна гъуршанфи агъа Iу билет. Iуд гьинас э пуна хабар гъушухаб, джуваб и агъа мин – сад зас сасра — зе бармакис.
СССРдин Верховный советин депутатарикес Iари Махмуд Эсамбаевас и заседанибуриъ бармак алди экьвас ахттигьар йиф.
Ахъаркьай ве, Леонид Брежнев заседаниди ачадигуна ул ачартафи Эсамбаеван бармакиъ. Махмуд мукьуйил алдея, гьал хъучучIучира хьасе пуна гIаттвей учин мукьуйиди.
Лезгибурин машгьур шаир Сулейман Стальский къадпе съездил залдиъ бармак алди экьуна ахьуная.
Максим Горькийди хабар гъушуная гьаме хIуьппехъен фиркьафе мисаъ аяф пуна. Гьемидегьен укьараригI садчира хIуьппехъенра кканду пуна джуваб йиная Сулейман Стальскийди.
Кам дакьурай хье халкьарихъас зурба йиркIвара, хье дадарин гIедатарис кьиматра.
Салихат Малагусейнова
