КIилди хIисаб акьучинКавказдихъас хье дегIвиъ кIеттар593 агъзурал вартт э, мебуригI гIая хаб дайиттар – 276 агъзур инсан. Вермахтинра мебурихъай уйи илдешарин кIине 420 агъзур инсан. «За оборону Кавказа» агъа медалар, 1944 иса адихьуна уйиттар, йине 870 агъзур инсандис.1942 иса гIулин вегIдайи, Гитлера учин генералара хъай, чиппин Москвайин багварихъ хье бахъу агучира, мебурин хияларилди кканди уй гуьна багухъ хъая советский фланг аккятуна чиппис Волгайихъдина Кавказдихъди рекъ аттивагъилди. Немцарин къушумдис кканди уйи СССРдин гуьна багварин районарин –гуни, нафтт, хъара гьер джуре тIабиIетин джилариас аттива савкьатар. Ме кар арайил акьуф, Гитлеран фикирарилди ахирахъди аккяттас кканди уйи мис Красный Арми хабди ацIуна исари аркьай дегIвибура экьв ас.
Кавказдихъас акьу дегIви Iу этапинфе: садпеф оборонительный – 25 июльдилас 31 декабрьдилди 1942 исан, Iудпеф – 1 январрдилас 9 октябрьдилди 1943 иса. СССРдин багухъас мисаъ уйи Южный (Р.Я.Малиновский кIили гъаяф), Северо-Кавказский (С.М.Буденный кIили гъаяф), Закавказский (И.В.Тюленев кIили гъаяф) фронтар.
Немцарис кканди уйи хъуруцуна Кавказский хребетихъас магърибдин багухъас, фацуна Новороссийскна Туапсе, машрикъдихъас- ачадина Грозныйна Баку фацанас. Мебурин фикирарилди советский къушум кедихьуна, нафтт агъучIа мукьар гъушанас чиппин гъилиди, ккедихьас Черноморской флотра. Хабди мисаас мебурис кканди уйи айчIвас Турциди. Мебурин къушумра хъай аатвеса Ближнина Средний Востокдиди.
Зурбадалди гъузуне Кавказ бадала.
Немцари хъай чиппин илдешара ппара дири тIуршайи. Советский къушм ацIуна кIеттара хьуна ява-яваштти гьайчIвай уйи Дондинра Кубаньди нецIвун къирагъарихъди. 1942 иса немцари фацуне Ставрополь, Майкоп, Краснодар. Августтан вазалан ахирарихъди мебур ачахъуне Маздокдиди, ме арайи мункин хьуне Грозный фацуб мин кIилди нафттар ая мукьара хъай.
Августтин вазалан арайи хьуне дегIви Новороссийскдихъасна Анапайихъас. Хье къушумдис алчархьуне укъас Таманьдихъасна хIа пай Новороссийскдихъас. Айчира немцаривас хьундава ме усар фацанас.
Са арайи душман алучIуная ачадис Кавказский хребетихъас- немцарихъна итальянцабурихъ хъуйи хIезур акьуная дагьарарик акуьчIаттар. Айчира хье къушумдин эскерарин игитвелди мебуривас фяра акьас хьуна адава. Са вахттунилас душман бицIи-бицIи хаб чукIай гьайчIуная.
Кавказдин сакинвел ухIас джалла миллатарин инсанар чIал сад акьуна айчIуная. Чиппин Iуьмурар ирцIанди мебури душман ачадатас. ацIунабур адине ме дегIвиди чиппин разивел фай, аметтарари кумак аркьай джуре курариъ.
«Мишттин курар кедавай хъара кумакис аттивуне сасра халкьра. 16 сентябрди Государственный комитети аттивуне маслихIет 90 агъзур инсан мобилизаци аркьагъилди. Мебури аркьайи Махачкалинский, Дербентский Бакинский оборонительный рубежар. Заводариъ, МТС, колхозарин джадариъ кар аркьайи Iуьш ягъ дагъай кар аркьайи инсанари. Мебури аркьайи киркабур, туьлингар, кIетIабур, цIуьре рельсарикес аркьйи танкар гъурзар аркьа яракьар.
Советский Союздин маршалдин А.А.Гречкойин ахттилатарилди душмандивас сагъилдира ачадис хьуна адава. 1942 исан ахирас душмандин кьуват чIукь хьуная. нафттарин девлетлу иде Кавказдин районар илгуная Советский Союздин гъилиъ. Амма ппара хIа инсандин Iуьмурдин кьимат йине ме Кавказдин сакинвел ухIас. 190 агъзурас вартт кIине мисаъ инсанар.
9 ноябрди 1942 иса Политрук Александр Поликарповича хъай учин ротара гъузуне фацуна гъузуне 249,6 гьавайил. Мебурин гудж душмандихъай сасуманди давуйи. Советский союздин багухъас кIебар ппара уйи. Ме арайи хьеттарис кканхьуная хъуруцуна ушуна пулеметиас йирхIас. А.П. Кириченкойи ушуна ке Iайи дегIви ая усади душман буIас акьуная. Учин Iуьмур йиная ми ме дегIвиъ, амма ух уне хье лазим иде багвар. Ми акьу игитвелдис мис йиная Герой Советского Союза кIичира.
Немцаривас е Орджоникидзе е Туапсе фацанас дахьуна мебур джинихьуна учIуная джилин уркIариъ, мебурис кканди уй мисариъ экьуна Iурд алдихьас. Малгобек агъа шагьур фацу вахттуни мебури фаттивуная немцаривас джинин кIеджар, мисагI гIуйи А.Гитлеран приказра 1942 иса адихьунаф. Ме приказик кей уйи: «Теркек агъа нецIвун къирагъарихъ хъая ацIуна гьер джурайин хIурар. Ме усар ке идже усаре Iурдана экьвас, хабди Кавказ фарцан гунас хьидана».
Генерал армин И.В.Тюленеван ахттилатарилди 1943 иса душмандин къушумдис ппара читин вахтт хьуне. 300 верш агъзур душмандин къушум фацанас ппара идже вахттар хьуне Советский Союздин эскерарис, мебури фатас акьуне Северный Кавказ, Ставрополья, Кубань, Ростовский облость.
Душмандихъай укъай Севтский Союздин эскрар ушуная 600 километров манзил, азман мукь мертт акьуне мебури валаятин. Эльбрусдин кIукIуйилас алайхьуне немцарин флагра. 1943 иса хьиданас валаятин къушум айчIуная Таманский полуостровдихъди, мисаъ мбур алчархьуная вахттар ккеми хIезур акьуная немцарин оборонайихъай «Голубая линия» агъаттихъай.
1943 иса февральдин вазала советский войскабури атуне десантар Цемесская бухттайин багварихъди, мисаъ мебури сентябрдисдегьен зурбадалди гъузуна уйи сакинвел ухIас. Майор Ц.Л.Куникован багухъди хьуне ме арайи агалхкьунар, мебури ппара зурбавел агвар акьуне мисаъ. Немцари хIел-хIел аркьай хье десантникар ихьас алучIайи хIуьлиъ. Мебур алдия ая Малая земля немцари гьер усариъ уркIай аркьай икIуна уйи чурхъа бомбабур. мисал хье дегIвиъ чиппин игитвел агвар акьу къана са эскерас йиная Герой Советского Союза.
9 октябрди 1943 иса Кавказ душманаривас фаттивуна мертт акьуная.
Красный Арми Кавказдиъ гъушу гъалибвел ппара хIа мегIна хъуйи кIилди валаятиъ хье ке хIа дегIвис. Душманаривас хьундава фацанас Советский Союздин нафттар ая мукьар, хъара джуре нигIматар, дегIви акьас гере идеттар. Сталинградиъ гъушу гъалибвелра, Кавказдихъас акьу дегIвира агвар акьуне фидегьен Iайи кумак хьун ичин хабди кIилди дегIвиъра.
Советский эскерари акьу зурба хьунарар хьес кьацIра кIвал ушуна ккандава. ХIуькуматин джалла милатар сад хьуна гъушу гъалибвел ухIуна кканде.
КIилди хIисаб акьучинКавказдихъас хье дегIвиъ кIеттар593 агъзурал вартт э, мебуригI гIая хаб дайиттар – 276 агъзур инсан. Вермахтинра мебурихъай уйи илдешарин кIине 420 агъзур инсан. «За оборону Кавказа» агъа медалар, 1944 иса адихьуна уйиттар, йине 870 агъзур инсандис.
Луиза Гусукаева
