ТIабиIетихъ ппара зурба нуьгIматар, савкьатар хъая. Мебур кIвал акьугуна, сурил муьхIтал ве, сурил бахил ве, сурил тамаш ве, сурил хIейран. Аве мебур батIарвелдис суман арайил хьунаттар, гьава сувар, хIа усттабури хIел ягIай алийиная са хьиму мартабарин дараматар суман ухьтан дагьарар, дарарин кIурар, чуларин гъазе чIирар, агъзур джуьрайин тукар, ул йирхIуне агъай дарцIай, те кIил, ме кIил ахир адава нецIварин, хIуьларин хьеттар.
Хъара ппара э тIабиIети дуьйил халкь акьуная джан алдея нахширарна хIайванар. ТIабиIетин кьудратарин ттурар гъагьалцанде агъай кIилна рудж арайил акьас хьасттава, лап ппара э мебур. Амма ме кьудратарикес сад э хьин ибгIавелдисра Iелеф аркьайчира ишламиш аркьая газ. Мин иджвелра ппара э. ХIел дагIай, гъавурдиъ адаваттарис хатIа Iайвелра зейдайи кеве.
Газ уч хайирлу ископаемыбурикес сад э. Ккеттве ме джилин кIенаккес. Хайирлувел ягIархьуна, газ ишламиш акьас хъучучIуне инсанар къадпе асирдин яIанихъди суман.
Природный газдин состав хIа пай метан э. Хъара гIаве мигI къекъе углеводородара: этан, пропан, бутан, пентан. ГIаве углеводородар даваттара: водород, сероводород, углекислый газ, азот, гелий хъара джуьре инертный газара.
Мертте природный газдил е ранг алвейдава, е ниъ хъавейдава. Турбабуриас гьикая газдигI гIачархъа ппара давай одоранты агъаттар. Мебурихъ ппара Iа ниар хъаве. Ме ниилас аслу ве турбабурикес газ кеттвере мукь ягIар акьубан рехIетвел. Ппара нехIс задра э ме, нагагь кеттвереф хабар дахьухаб. Ке Iайи нагагь джигагьариъ идехаб кеттвереф.
Эгена цIа кедавай кеттвей илгучин, мин угарикес хатIа кея инсандис. Буш акьуна бугъмиш аркьа. Хъара кеттвереф дагIай келпит кейхIучин, ппаппрусин цIа фай ачушучин, кIилди чурхъуна агъарта. Миштти идегуна учин эхIтималвел мусра фадихьуна ккандава инсанди.
Амма кIилди ибгIавелдис угая угольдиласра, кканчин кIурарилас, куппариласра кегьей хьин дивая гьавайин мерттевелдис ке мерттефра хIисаб аркьа газ. Ме угагуна е алтухъ кум авейдава, е кумагI тIабиIетис хатIа кея задар гIавейдава.
Газ гьавайилас илгун э. ДехIела, нагагь кеттверехаб ме хьебабуриъ гъатайдава, дембедан агъаве гьавабуриди. Дуьйин варттал фи хайирлу ископаемыбур айчин, саки гьатебур кIилди ая хье Россияйин хIуькуматиъ. Гьемиштти, хье вилаятин ацIуна мукьариас аттивая газра. ХIа пай джуьра хIуькуматариъдира масса ирцIанде.
МехIелдис кьацIра кидирхIуна хабчихиш акьуна атуная мукьара ппара хъаме. Ке ппара мишттин газ агъадива мукьар, хабчихишар аяфра хье хIуькуматиъ э. Амма мидегьен девлетлу хIуькуматин учин халкьар ппара аме мехIелдис природный газ дадивуна рукьан балунариъ агьарта пропан ишламиш аркьаттар.
Джилиас газ агъадивас акьуная скважинабур. Ме скважинабурин уьркIевел сур мукьариъ агъзур митIри ве. Сур усариъ ерхьи–ери агъзура кегьей.
Скважинабуриди агъадивухаб гьика ме химический заводариди. Заводариъ хIезур аркьа гьер мукьарихъди рукьас акьас. Ме хIезур акьубан лазимвел фи э пучин? Ке удигьай мигI ппара задар гIаве. Гебур мертт акьуна кканве. Нагагь мертт дакьуна гьикучин, мунким каре ме конденсатар турбабурин цIакас акьу мукьаригь гьукъуна газ гъурзар акьуб.
Эгена газдигI сероводород гIамилгучин, ме мехъв йирхIуна чIир хьас аркьа турбабур, цистернабур. Миштти идегуна газ мертт акьуф кедавай, хIезур акьуна кканве турбабура. Хье вахттуни ке ппара ишламиш аркьая улакь газдис турбабур э. Давление ппара акьухаб ке икке турбабуриасра ве газ.
Газдин турбабур дивубра мебурихъ ахъаджихIуб четин каре. Амма ахир кIилин хIекь-хIисабар акьугуна ме къайда уджузди гъурзанде.
Аркьа газдин джуьрабур. Сжиженный хъара сжатый. Сжиженный газ гъас ишламиш аркьа кьасусттин танкерар, машинар, кьасусттин гамибур. Ме газдин хатIа–зарара чIукье, нагагь чурхъучин, рекъерин харджара чIукье. Хье дагъдин районариъди дарукьунайчира, хIа шагьурариъ, арандин районариъ газ ишламиш аркьай ацIуна вахттаре.
Ишламиш аркьа ме хуларин отопленибурис, емаг акьас, хьед ибгIа акьас. Хъара ахиран вахттари хIа пай машинара газ ахъартаттар аркьа. Шагьурариъ ая маршрутный автобусар газ ахъартаттар. НехIс хьас кканехаб ликIиттиккес ккейчIвас вейдава, амма инсанарис иджвелис ппара идже заде газ.
Салихат Малагусейнова
