ТIабиIетихъ хъадава джурайин емишна, IуькIна, кьал адава. Вахттар ккетвередегьен хье сувариъра батIар багълар, бусттанар ккийина бегьер гъуршанде. Агьал инсанари гъилиъ са бацIи джилин муртт дехIера фаяхаба, гьерттикес узуна учис хайир аттива. Сад хье деребуриъ уза мехIсуларикес калам э. Лап авал заманайихъас мич инсандин гъилиъ ишламиш аркьай аяф.
Авала хье инсанарис ягIайдавуйи гьер джурайин мехIсулар узуна гъилиъ гъушанас. Агьал ая са ппараттар чиппис Iелефра аттивуна бусттандиас масса йина манатра верегъилди. Са чIалалди, хайир кеттивас ягIархьуная.
Хье Дагъусттандиъ ая са-са районар Iари каламар узай-масса ирцIанди дуламиш вереттар. КьацIра ахъатас хьедра адава усариъ, гъай машинариъ ахъартай хьеттар хIа аркьа мебури. Хабди загьмат дивуф суман хайира ирцIанде каламари. Ме районариъ алтухъ хIуькуматин курар адавай, фацуна джилин хIа манзилар, хал-хизандалди лирханде каламарихъас. Мисариъ камаз хъудава халра адава. Чиппин гъилиъди рукьу мехIсулар файшуна Iуьрусаттихъди, яра хъара сасра усариъди садихъди масса йина кIилин исас гьуркIа манат аркьа.
Каламин тарих ая каменный асирдихъас мич. Археологари рукIа вахттари джикIиная каламин ишанар. Те вахттарихъас мич ягIай аяфе калам. Амма мин тумарин джуребур ягIайи тегуна Iари йицIудардегьен.
Калам Iу исан мехIсул хIисаб аркьа. Амма хье деребуриъ ме уза гьер иса. Каламин ая ацIуна тумунин джуребур. Ая белокачанная, краснокачанная, брокколи, цветная, савойская, брюссельская, пекинская, кольраби агъа каламар. Хье усариъ инсанари узаф белокачанная агъа калам э. Инсанарис мин хIелра ягIархьуная, фиштти узуна, хIа акьуна хабди Iурдисра ухIагъилди.
Хьидана бусттандиъ узагунас, инсанари хъаяттари ибгIа теплицабуриъ, давайчин хулариъ,уза тумар каламин ишкилар кегъдис. Сури уза ящикариъ, сури сад-сайис мушат дахьас джу-джурейи исттиканариъ. Тумара ая гьер джуребур. Ая дахи узаттар, кьанайиъ узаттар. Хьин уза хьидана, гIулди ахъаджихIуна, хIа акьуна, Iурдар башламиш аркьагунас артIагъилди. Узу тумарихъра ахъаджихIуна кканве мебури кIил йис. Вахттуни хьед ахъатуна, ибгIавел бегьем верегъилди. Ишкилар хъучархьуна, бегьем хьугуна уза бусттандиъ.
Ишкилар узухаба мебурихъра ахъаджихIуна кканве мерI фацуна цIуппе хьасттегьен. Вахттуни хьед ахъатуна, руг йина, милехъвари даIуьтIанас вахттуни дарманар йирхуна. Iайи куче ягъари джин акьуна кканве мебур дарукъас, мекIер хьухабра гьер ишкилил банкабур алийина цIуппе аркьа даругъас. Идже бегьер ис хьугуна, ахъачихIубра бегьем хьугуна ме мехIсул батIарди хIа ве. Килавилас вартт хъучуччуна аве мебурин къикъевел. Бегьем хьу арайи вахттуни атIуна канве мебур, дахьучин чурхъа.
Калам — витаминарин чIилIан хIисаб аркьа. Витамин С, К, В6, А, Е, магний, бетаин, фосфор, медь, селен, тиамин, кальций, холин, цинк, тиамин, ниацин, фолиевая кислота, калий, марганец, Омега-6, хъара сасрабура гIая каламигI. Калам ппара ишламиш аркьа инсандин джерехIвелдигI. АцIуна итталарис кумак кея микес. ДжерехIвелдигI ппара ишламиш аркьайи ме авала, алтухъ духттурар, больницабур, дарманар адава вахттари.
Агьалра гьер са итталис ве каламикес кумак. Иммунитет чIукь идеттис кумак аркьа калами. Мухур хъаяттис, ибгIа хьед алгьатуна каламин цIабул китIишина уьттра мухурил алихьугуна Iуьшан-багамис рехIет ве инсандис. Кьарфун иттаттис ух агъа каламин сок. Гъутуна, икуна мукьуйил каламин цIаб алихьугуна агъдива. Кьуркьар иттаттис каламин цIаб алихьугуна араджуна ибгIа хьейин ягълукьра рехIет ве Iу-хьибу сеIетин арайиъ.
Ирккар иттаттарис, кIил иттаттис, йиркIурас, гIанас фиттисра миндавай кумак ве каламикес. Забун хьас кканеттарисра калам ппара ишламиш акье агъа духттурари. Iурдис инсанари ухIа калам тазавелдира, музе акьуна кьелаъра икIа. Кьелаъ икIу каламикра ппара кея витаминар. Фиштти ухIучинра, фишти ишламиш акьуна IуьтIучинра, ппара муфеIэт кея мехIсул э ме.
Инсанари ппара ишламиш аркьа калам емагаригIра. Микес даркьа джурейин емагар адава. Кканчина руьхьуьна, уджуна, Iари тазадира кегье Iелде. Дулмабур, кьутIурар, ракьар, салатар аркьа каламикес.
Луиза Гусукаева
