Ме дуьйил ул ачатугуна инсанарис дагу, дагIа мукьар ппара ая. КьацIра вархал душуна гьеме хье Дагъусттандиъра ая ппара батIар, агугуна тамаша вередегьен мукьар. Са ус гьемишттин мукьуйикес э — къумукес хьуна дагьар «Бархан Сарыкум». Кумыкарингъилди таджум акьугуна мисан ттур ве «хъуьхъе къумар».
Ме дагьар гIачархьа Кумторкалинский райондигIди, уч ая ус Коркмаскала агъа хIуриъ э. Кафар-магъриб багухъас цIемуя агъзур митIридегьен вархайи э Махачкъала шагьурдигьас.
Гьалра гIелимаривас дузди пас вей адава фиштти хьуна ус ичин ме ус хъара хьиму исра хьунайчин мисан. Мебурин чIаларилди, ме ус хьунафе гьер багварихъас вере кулакари завал акьу къумарикес, мисан яшра хьуна ахьасе агъа са гIуьфу агъзур исардегьен.
Ме къумакес хьуная дагьар гIачихьуная ппара адава суман мукьаригI. Геологарин чIаларилди, ме ус хIисаб аркьа кIилди дуьйил хIавелдиас Iудпе мукь э пуна, садпеф э «Большой эрг» агъа ус баябан Сахарайиъ.
Ирхвелихъди мисал алдея цIеIу агъзур митIри, IирIевелихъди — якьу агъзур митIри, гьававел ая Iу вершна гIуьфу митIри. Ме мукьуйил джаллайис тамаш вейи фиштти э гьан пуна Дагъусттандин къумарикес дагьар хьунаяф баябандиъ суман. Ме кар бадалди са агъзурна ерчIу вершна ярцIурна муядпе иса мисакес акьуна тIабиIэтин памятник, хабди са агъзурна ерчIу вершна майцIурна еридпе исахъас хаб алгъузуна ухIа мукьра акьуне мисакес.
Ме дагьарин гьавайихъас гъургъучин мисан гьава э рукъу-кучеф, лап гьете пустыняйиъ суман. Хье Дагъусттандиъ мишттин мукь садтти сад э аяф, кIилин гIуьфу вазди къа градусарилас вартт гьава куче вереф, ке куче ваз август э, ке микIилф — февраль.
Мисан тIабиIэтихъ хъуттурфуна мисаъ ая гьавайис хъудуьхьуь гьер джурейин IуькIерна нахширар.
IуькIерихъас ахъакьучин мисаъ ая хьибу вершна гIуьфцIур джуре. Джалла усариъ чIукь хьуна гуланди ая IуькIер мисаъ аме. Мебур э вайда песчаная, эремоспартон безлистный, астрагал каракучинский, астрагал Лемана агъаттар.
КIурарикес аве мисаъ ивабур, уксусный кIур, шелковица агъаф, тополь, гледичии, хъара машмашин кIурар. Хьес ягIагъилди мебур хьеттин нецIв багулив фая пуна дава мисаъ агъучIаф, гьеме къумари Iаш фацубахъас э.
Ппара ая мисаъ иланар, ккабалаяр, гIубар. Ке Iайи агъу кея илан э гюрзе агъаф, михъай мисаъ алчархьа агъу кидава иланра каспийский полоз агъаф. Мисаъ ая ке хIа чукI — дыбка степная, мера гIачихьуная Ире китабигI. ГIубарикес алчархьа зелёная жаба, квакша, чесночница агъаттар.
Ме дагьарил, хъара мин багв-къирагъарихъ вершна ярцIур джура ая мурцIарин нахширар. МебуригIра гIая хье хIуькуматин Ире китабигI гIачихьуттар: черный аист, змееяд, курганник, европейский тювик, стервятник, белоголовый сип, черный гриф, беркут, степная пустельга, стрепет, филин агъаттар. Хъара мисаъ ая кьацIра дагу суман джакьвар. Мебур э красноголовый сорокопут, синий каменный дрозд, испанская каменка, короткопалый воробей агъаттар. Гьеме кардихъас ме мукь гIачихьуная хье хIуькуматин Союз охраны птиц агъа усагIди.
Инсанарис алчевес мисаъ акьуная рукьан исал рекъерна мугIар, эхIттият фай аруцурай пуна.
Фидегьен гьер джурейин зарар кеяттара, кидаваттара нахширар айчинра, инсанарис тамаш вея мисаъди вес, чиппин ишкилар йирхIас, дагучIай фи ичира са нахшир аргвайчугас. Гьал мич ачадистти гьер са инсандивас пулра гъуянде, хIа инсандигьас вартт кьимат, шиникквдигьас чукь кьимат акьуна. Мисаъ е дуьканар адава, е гуни Iеле мукьар адава, идехIела гьертти чиппис гуни, хьедра фай ве.
Мишттин мукьарилди гьемисаъ яшамиш вея инсанарин ттур ве джалла дуьйил, идехIела гьер инсанди учи фикир акьуна ахъаджихьай ухIунара кканде мишттин заповедникар.
Батитай Габибулаева
