ЯгIайин ягъас хье дуьяйил инсанди ухас ке ппара ишламиш аркьаф э хьед, хуппай чай. Чай ишламиш аркьай хьуная лапп авалдин вахттарилас хаб. Амма хабар гъушучин чайин тарикьдихъас, найи хIуькумати ке удигьай ишламиш акьунайчин, хIекьдан джуваб са инсандивасра йес хьасттава. Фас пичин, гIалимаринра ме суалис джуваб сад суман дава. Са пай гIалимари агъа ке удигьай чайин тIирIар узуфе Китай агъа хIуькумати, сайебури хIисаб аркьа Индия агъа хIуькумат.
Мишттира агъа, авалдин вахттари Китайди ахьуная са инсан Шен Нун агъаф, IуькIерилди гьер джурайин итталарис джерехIер аркьаф. Ке удигьай ме инсанди чайин цIабар ишламиш аркьай хьуная дарман суман. Авалди инсанари чай ухафтавуйи, хIуппай ухас ишламиш аркьайхьуная хьед, бизарвелди кьизмиш хьу вахттуни ухайхьуная куче хьед. Са ягъа ме джерехIчи экьуна хьуная кIураникк, бизархьу хIела куче хьед ухас. Мин хьед ая къабугI гIархьуная цIаб керхьуна уч экьуная кIураникес. Ухуная ми ме хьед цIабра гIай. Са гагьра дахьуна джан ачухъ хьуна, кьуват ппара хьеф суман хьуне ме инсадис. Кьабул хьуне джерехIчис мишттин шараб. Гьеме ягъанихъас хаб хъучучIуне ме инсан ишламиш акьас ме кIуранин цIабар чайис. Миштти идегуна Китай хIисаб аркьа сад пе хIуькумат, хъара ягIайин ягъас садпе мукьуйи аеф чай завал акьубас. Ме Индия агъа хIуькумат Iуд пе мукьуйиъ ая чайин мехIсул завал акьубас. Фас пучина, Индияйиъ ая инсанари Китайдиас файдина чайин тIирIар. Хабди сасра хIуькуматтин ариш-вариш аркьа инсанари Китайдиас гъай хьуная ЯпониIди, Кения, Турция агъа хIуькуматариъди, хъара 1869 иса Цейлон агъа хIуькуматиъди.
ЯгIайин ягъас хье дуьяйил ке ппара ишламиш аркьая кIаре цIабарин чай. Амма Китайдиъ хIапай ухас ишламиш аркьа гъазе цIабарин чай. Гъазе чайисра, кIаре чайисра цIабар завал аркьаф са джурайин тIирIарилас э. Завал акьухаб арайил аркьаф гьер джурегъилди. Гъазе чайин цIабар техническая обработка аркьайдава, дехIела инсандис хайир ппара вереф. ЯгIайин ягъас хье дуьяйил алди ая 1500 джурайин чаяр, хъара гьер джурайин рангунинттар. КIареф, гъазеф, джагварф, хъуьхъеф. Китаяри хIапай ухас ишламиш аркьаф гъазе чай э. Мебурин ая чиппин гIедатар чай ухубан. Ухафра мебури ширин дакьуна иттеф къудай. Фас пучина, чайин тIем дагуланас, джандис хайир ппара хьас. Хъара мебурин гIедатарилди чайис хьедра кехIей ишламиш акьуна канде агъа нецIун ери булахин хьед. ДехIела Китайдин инсанар хIисаб аркьа хье дуьяйил Iуьмурдин ирхеттар, сагъвел хъаттар. Ая хъара сасра хIуькматар чай Iешкъунихъди кьиматилди ишламиш аркьаттар. Мебур Англия, Америка, Швейцария, Тайланд, Афганистан хъара Иран.
Хье хIуькуматти чай файдине Китайдиас 17 пе асира. Са вахттуни Сибирдиъ пулун йеринди ишламиш аркьай хьуная чай. Пакети ая чаяр ке удигьай арайил акьуне Америкайи 1904 пе иса, са купецди Томас Салливан агъатти. Чай мусхьичира кьимат ая шейъ э, фас пучина цIабар чайин завал аркьа гъиларилди. ЯгIайин ягъас ке багьайин чей хIисаб аркьа Китаяринф. Ке ппара гъулан чай хIисаб аркьа «Липтон» агъаф, ОАЭ агъа хIуькуматинф. Чайикес хайир инсандис ппара кея фиштти ухучира. ХIапай хьин ухаф иттетихъай э. ХIекьдан тIем хьас, хъара муфиIет хьас идже э фера хъудай. ХIурин инсанари хIапай чайис ишламиш аркьаф хье суварин IуькIер: уникIер, уриар, хIешвар, чIивар, хъара сасра джурайин цIабар.
Наибет Гасукаева
