Хьуне агъа, хьундава агъа са Iели агъа идеми. Тихъ хъахьуная са верш пеI. Хабар хьуная сулаIемис ме кардихъас. Керхьуная ме Iелин пеIерик: са пеI гьаф-гьа усаъ Iелди хьуная ми,
сасра силебаригIас гIаттагъуна гъай хьуная учин мугуйиъди.
Верш пеIелакес фера амилгуна адава мугуйиъ.
— Кичархьасе вун зас, къачагъ! – агъай, хъел кей ахьуная ме сулакес.

Гъушуна са батIар суьве кIашра, ккекьуная ме сулас.
Йина суьппеларис тIусулра, джирхуна руджра, айчIуная сул гIурчаъди. УчIуная пеIерин мугуйиъ, хъуттурфанди хьуная, нае пеI кукф ичугай. Iели мугъатти ахьуная: мин кIашала лихъунар акьуная сулан яIарил. Нандиъ э сулан пеIер йиркIурал амилгванф? Са эл алми ккеттархьуна, гьишиная сул Iелигьас. Вей хьуная ме якьудар беIери Iаттра аркьай. Гьучархьуная мис гашин хIуч. ХIучан хиял хьуная сула батIарди йиркIв атIасттегьен ухуна, пиянди аяфе пуна.
— Гьинан цIакIинаригI э вун лидегьен батIарди фун ацIасттегьен ухуф? – пуна, хабар гъушуная ми сулавас.
— Зе цIуьппе гIалашуй Iелин, пуна, са унихьайундихьай суман джуваб йиная сула.
— ЙиркI ацIасттегьен йине ти зас Iелеф-ухаф. Ке иттеттар батIар кук пеIер и. Вас унахъасра гьикуна уйи, вун хулаъ даджикIина идже хьундава сара.

Шад хьуная гашинди ая хIуч. Ушуная учин рекъ акьуна, сара фигъайчин йиркIвра алдийина, гьукк аркьай Iелин пеIерин муг ая мукьуйихъди. Iели кIашра кегьей фай аттвес хъучархьуна
адава ме мугуйиъас. Мин утунарилра лихъуная Iелин кIаш. Ппара идже цIакIин хьуная мисаъ. Са хIилла-чарайис, эл алми, ккеттархьуна гьишиная хIуч дараъди.

Са ягъарикес са ягъа гьаттвей хьуная хIуч фиичира фачархьайчугас хIурин багулифас. Агуная мис хIуригIас гIайчIвая мукьуйиъ мерккв. Фуш ахьасе пуна хияле чве меркквурал цIухалаяр аркьай? Гьете сул, хIучас Iемалар акьуф.

Фацуная хIуча сулан гвадж:
— Вун ив зун Iелихъди гьикуф? Зун са хIиллайис дакIина ккеттархьеф. Гьал зун вас аркьаф акьасе! Сула учис кьацIра фиттикесра хабар дава тIулар акьуная, тамаш хьеф суман хабар гъушуная мивас:
— Фуш Iели э? фиркьа кIаш э? Зун хьиму ис э гьеме хIурин девлетлубурин шиниккварис меркквурал цIухалаяр акьас ягIар аркьай, мусра мидас найчра ушуфттава.

Са руд ая хIуч хъугъуная михъ мегелайра. Айчин зас те сул вун суман хьеф идеф хьасе, пуна миннат акьуная ми сулас:
— Засра ягIар акье сара, цIухалаяр акьас мерккурал.
— Буюр, мус хьичира хIезуре вун суманттарис
ягIар акьас. Экьве мерккурал, ккедагъ рудж, багамисттегьен гьимиша, — пуна хIучас, учи аккетуная мин руджуракк хьед. — Багамис агвасе вас фиштти ккевейичин вун мерккуралас, сасрабурисра ягIар акьасе вун.

Гишттира пуна, сул ушуная. ХIуч микIила силеб силебил алатай амилгуная аязикк. Багамис рудж гъван хьуна алукъуная мерккурал. Чиппин курар ая те инсанарис агуная мерккурал але хIуч. Гъушуна са идже зурба кIашра, акьуная хIучас дараланф. Рудж алукъуна, кеттивас давей, гьишас вей хьуна адава мивас. Са хIилайис эл алми ккеттархьуная хIуч дакIина,
рудж амилгуная мерккурал алукъуна. Ппара гагь хьуная хIучан арайил давей, иттай, ахир кIил, рудж хъундай, айчIуная ме
гIурчаъди.

Ме айчIу вахттуни, сул ахьуная Iулар фарцанди, гьемишанди Салима хIучарис тIабар гьархъа мукьуйиъ. Агуная мис са тIабар гьадахъуна, микес зарар кидава пуна, гIаттивуна гьегебуригI гIая якк Iелди экьуная ме, гьайчIуна бицIи вархалди суман, рагъугь IуьтIанас. Агуная ме багуливас гьаттве хIучас.
— ГIрр! – акьуная хIуча. — Меге ме ая ус, душман! Вахъас эхи зун са хIиллайис Iелин кIашалаккес ккеттархьеф! Вун эхи зун рудж хъудавай атуф! Зун вас аркьаф акьасе агьал!
— Фие вун агъаттар, чу? ЧIукь аяв дарариъ чIирхIе Iемалар кея сулар?! Зас вун садпегелай э аргвай. Вас кканчин зун вас са идже Iелеф ая мукь агвар акьасе, — пуная сула, са неч-ламусра гIудай.

Хабра хъучушуная михъ са руд ая давдагъ хIуч. Улар рекIве хьуная мин, IуьтIуб ая мукь ягIа пеф. Ахъихьуна сулахъ, ушуная ме ти агъа усаъди. Ми файдиная хIуч Салима тIабар гьахъуна усагьди. ХIучас агуная тIабаригI гIая якк. Алчишиная ме – гIукъуная тIабаригI мин беI. Учивас вередегьенттар акьуная хIуча беI гIаттивас, сагъилдира хьуна адаъ мивас. Ав йирхIуная хIуча, Салим вея вахтт хъучавеяф ягIархьуна. Тис агучин, ме луькIеяфе.
— КьатI акьасе ве беI, гьиш! – пуна буйурмиш акьуная сула.
Фи аркьаф? Чара андаъ мисс. ХIучара чIуркьуна, кьатI акьуна учин беIра, гьишиная хьибу беI ккишай, хъусай иъра.
Ппара гагь хьуная хIучан беI сагъ верегунас. Ахир кIил, йирхIун сагъ хьун айчIуная хIуч гIурчаъди, руджра хъудавай, Iаттра аркьай беIра гьундавай.

Са ягъарикес са ягъа, гIурчаъ ая вахттуни алчархьуная мис са рагI. Кканхьуная мис фи фачархьайчугас кIил ачикIас рагIуъди. Гьучадиная ме хьеттин къирагъихъди къвалбагв варттал акьуна эл ккертай сул ахьунай!
-ГIрр! РР! – акьуная хIуча. — Агунев ме ая ус?! Ламуссуз, Iемаларин кIечI! Вахъас эхи зун Iеликкес дакIина ккеттархьеф! Вун эхи зун рудж хъундавай атуф! БеI ккидавай амилгуф. Гьал вас аркьаф акьасе, — пуна алчишас алучIа ме сулал.
— Вун нандиъ йчира гIачахъунафе, — пуная сула, са ширин джилара акьуна.
— Хьин мусра сад-сайигь гьучархьефттава. Ме рагIуъ аефе зун кIилин Iуьмурди, бицIигунахъас хаб: зун рагIухъан э гьемисан, сайикра тIубра кирхIуфттава: инсанара, нахширарира чугъ сагъул агъафе зас. Хабра хъугъуная са руд ая хIуч сулахъ.
— Миштти ичин засра ягIар акьасев вун, — пуная хIуча.
— Буюр! Фаша мич ве ибрар.
ХъитIуная сула хIучан ибрар рагIун хиларихъ, фатуная хьед. Уч Iу лек ккеттархьасттегьен гьишиная гидас. Са хубджи гагьди те багус атай, ме багус атай илгуная хIуч, ибрар алттархьасттегьен. Ибрар алтархьеф, ахъушуная ме рагIугьас са хубджи манзили. Илгуная хIуч е рудж хъундай, е са лек ккидай, е ибрар алдай. Четин вахттар хьуная хIучан!

Сулра Iуьссе хьуная гьал. Мисра иджи Iелеф джиркIей ахьуна адава, е Iемалар акьубан кумак вей амилгвандава мис.
Са ягъарикес са ягъа са кумайиъ джикIиная мисс са пай кIеджар гIандава Кьуръанра, хIуьпехъенарин кIаш. аликIуная ми кIилил бурчIандикк джикIе бармакра, алдитIуная бармакилас са IартIвра, чалма суман хьас, алттаркуная ми Кьуръан, ппай икьрар акьуная ми: «Закес хIеджи хьурай! Джаллайин хиял хьасе зун хIедждалди ушуна адефе пуна».
Гьеге арайиъ гьаттвей ахьуная ме кумайигьас, багвара афатай, хIуч. Агуная мис учин якк атIу душман. ГъутIуная мин са-сатти чIарар.
— Ахир кIил, кичархьунев, душман? Вахъас э зун Iеликкес са чарайис ккеттархьеф! Вахъас зун е рудж хъундай, е лек ккидай, е ибрар алдаминдавай илгуф! Зун вун кьатI-кьатI акьасе, — пуна, дахъуна хIа сивра, алчишас кканхьуная хIучас.
Сула Iудар удигь беIера гъутIуна завариди, Кьуръан ттуттуная мин удигь:
— Фуш Iелихъас вун агъаф? Фиркьа руджар э, фиркIа беIер э, фиркьа ибрар э. Зун хIедждалас адина сатти ая касиб малла э. йицIу ис э зун зе мугуйиъ са кьиматра дагъуланди, са гунагьра даркьай беглерарин шиниккварис итталарна
Iайвелар дахьас кIеджара аркьай экьуна.

Улар агъикIуная хIуча: хъуттурфуная Кьуръандихъра, кIеджарихъра, аликIуна бармакихъра. Мин хиял хьуная: «ХIекьди хIедждалди ушуна, адиная малла идетагьаре ме. Зун гъалатI хьуная гьава э».
БатIарди цIае кIилиъастти саламар йина миннат акьуная ми сулас:
— Зе чарккварисра ягIар акье сара гьеме гIилми беглерарин шиниккварихъай.
Iемалар кея сул ппара гагь хьуная рази девей, сагъилдира кIил ккидиланди. ХIуча пуная: «Зун гьер хIефттайиъ са кук укьара гъай акьасе.
ГIилми кийихаб батIар савкьатара акьасе». Гидегьенттар акьасе пеф, сул рази хьуная. Сула рази вел йиная кьабул акьасе пуна хIучан чаркквар. Файдиная куме хIуча учин чаркквара са укьара.
— Са хIефттайилас шаб ве чарккварил аларуцас, — пуная сула.
Са ягъ дахьеф суман алтушуная хIефтта. Адиная хIуч учин чарккварил аларуцас, са маргай ччаман, са маргай уьттан, са маргай хIалатутинра фай сулалди.
Сула чаркквар агвар акьуна адава мис.
— Зун тебур беглерин шиниккварихъди дурухIалар акьас гьикуная, сасра хIефттайиъ шаб,- пуная сула.
Сасра хIефттайиъ хаб адиная хIуч. Хабра агвар акьуна адава мис мин чаркквар.
— Зун тебур Iурдис гIур гъас гьикуная хIуриъди, — пуная сула, — сасра хIефттайиъ шаб.
Алттушуная са ягъра дахьеф суман ме хIефттара. Адиная ме кьабахъ хIефттайиъ учин чарккварил аларуцас, фиштти айчугвас гебур: иттай чугвас, сагъди айчугвас. Адиная ме сулан мугуйиъди – фушра адаъ: е сул, е чаркквар. Гьер
багварихъ хъусуна джагвар ирккара ахьуная, гъадаркуна Iаре маргаяра ахьуная. IуьтIуне сулхIеджи хIучан чаркквар.

Ав йирхIуне куме хIуча дардуникес, гIачушуная хаб дарагIди. Джинихьуна, ккекьуна экьуная ме: фиштти хъел алартагьан сулалас агъай. Гьинас ягIа фидегьен вахттар ккеттушун ичин,
фиркьагьан агъай, хIучан. Ахирара айчIуная ме гIурчаъди.
АйчIугъилди дагьарин кIилил агуная мис учин якк атIу душман. Сул ахъухьуна сакинди са фикира кидай, тIуларикес фурдакIар аркьай экьуная.

Шад хьуна, хьибу беIуьлди лихъун акьуная хIуча:
— Гьал кичархьуне зас душман!
Мегелай зун вас джалла задарихъас кьимат есе. Зе чарккварихъасра, Iелин даралахъасра, лекухъасра, ибрарихъасра. Зун вун кьатI-кьатI акьасе, душман! Сулас гьинагIайра хьуна адаъ.
— Фиркьа чарккваре? Фиркьа дар э? Зун кIилин Iуьммурди гьеме суван кIилил фурдакIар аркьай алдефе, зас вун мусра уларисра угуфттава. Сакинди зе фурдакIар аркьай экьунаттикес фие вас кканеф? Вас кканчин васра ягIар акьасе
фурдакIар аркьагъилди.
Фидегьен Iайи кумеф ичира ягIайдава хIуч, мегелайра хъучушуная ме сулахъ.
— ЯгIар акье! – пуна, рази хьуная хIуч. — Засра ягIар акье бархъаяр икIуна гъаре фурдакIар акьас.
— Гьучашаб багуйи, — пуная сула, — фидегьен фурдакI аркьайчин зун алцуна кканде къайда. УчI гьемисаъ.

Гьучадиная хIуч багуливди, хъучучIуная сул фурдакI рухай, хIучахъ хъуруцай кIилилди рукьасттегьен. АликIуная сула фурдакIил хIезур кьул, батIарди цIуьппе акьуная.
Амурдиъ ачархьуная хIуч, амма кьана хьуная. Сул гьуккай ушуная хIуьппехъенарилди,хIуппар фай аяттарилди, унахъас. Агвар акьуная мебурис сула хIуч, кIирай пуна.
Ппара хIа кьимат йине хIуча учин кумевелдигьас!

Рамазанова Тамам Исрафиловна