Инсандис тIабиIети йиная лап хIа зурба савкьат э Iуьмур. Гьер са инсандин Iуьмур гъушучин тарихар кея китабар суман хурас хьасе. Сайин Iуьмур ирхе ичин, сасрайинф джикъе э. Хунухиас димари ликIина аве гьерттис дуьйил йиная ризкь.
Фидегьен лихучира, далихучира сурин ризкь ппара э, сурин чIукь, сурис хIа девлетар ирцIанде, сурис — дуьйин гIезабар, сурис — гашарна, мекIерна, азиятар.
Сурис лихуна ацIуна девлетар ве, са ппараттарис Iари лихуб даллара вейдава. Са хIилайингъилди кIил-кIилигьди гьучаркьас аркьа.
ХIуриъ аме хIа инсанаривас хабар гъушугуна, лихубар, азиятар, гашар-мекIер дагуттар адава. Сад мебурикес, хьехъ хъуме хIа инсанарикес — Магантаева Хатум Раджабовна. Ме хуная ГIатIарин Раджабанра Маликарин Салиматан хизандиъ 1938 иса. Хъуйи михъ милас хIа чура
МуртазIели агъаф. Даданра бабанра Iу-Iудпе хизанар и мебур. Садпе хизандиас бабахъ хъуйи Зейнаб агъа руш, дадахъ хъуйи хьибу валад: Кьулбан, Мариян, Iешура. Хатум ччиччис дад кьацIра ягIайдава. Алтухъ ахттилат даркьай баба, мис фера ягIай адава дадахъас.
Бабан кIилин Iуьмур ушуная колхоздин курар аркьай. Хатум ччиччайра хунаф Къуриъ э.
Хе ягIа, ихьуна хириъ рушра, агьикуна урчара ададиная ме хулади. Те вахттари читинди ая пуна, Iешаф хъая пуна багьана акьуна экьвас вейдавуйи хулариъ. Джалла айчIуна кканвейи колхозин кардилди. Адина бригадирар хулариас аттивуна гъарефи кардилди. Сасра багухъас далихуна Iелефра авейдавуйи. ДехIела чара айра-адавайра джалла вейи курарилди.
Уч бицIигунанхаб ми бабахъай курар аркьай и. ХIа шибер хулан курар аркьай аверефи, чуппар хIуппар-маларихъ вей дуламиш аркьайи. Хатум ччиччай ягъди бабахъай байирдиъ. КIилил шуйра алдавай етумар арайил акьуна кканди уйи. ХIаф – бицIиф дагъай хулаъ гьерттихъ хъуйи учин пеша, вазифа.
Ешар бегьем хье вахттуни, джалла учихъай са къатти ая шиниккварихъай ушуная мера махьттабиди. Садпе класс хуруна ккиркIуф, сара гьатуна адава баба. Са иджвелра кедавай вахтт фартаф хIисаб аркьайи тегуна махьттабариъ. «Махьттабиди вей далара, ушуна са дуч кIурарин акьуна масса тин», — агъай агьуная мис баба. АликIаф, Iелеф, ухаф адавай чара дахьуна ккейчIуная ме махьттабиккес. Гьер ягъа бицIи руш вей даради аркьай са дуч кIурарин масса ирцIанди гуни аркьа пекернайис. Са муз хIа хье вахттуни Iу дуч хъай куькъас акьуна гъай ахьуная ми. Iурдин вахттуни рухал дивуна аверефи цIуппе хIа меркIвар. МеркIуралас хъучIирхIай гъарефи рухаккди рукьасттегьен. Сад масса ирцIанди, сасра артайи хулас угас. Те вахттуни миштти дуламишар арькайи хIа пай инсанари. Михъай илдешвелди хъавейи мехIелайин шибера: Суванин ХIуьрипери, МехIераман Фатимат, Газгазарин Пери, ХIаIелибурин Фатимат.
Самуз кегъархьасттегьен гьер джурайин курар аркьай бабахъай авейи Хатум ччиччай. Хабди, цIегIифу ис хьехаб, хьуная микес кколхоздин доярка. Сифтта михъай кар аркьай уйи илдешар КьецIарин БицIи-Iешура, Базарин Хадиджай, Сабират, МахIадарин ХIуьри. Iари дояркайин кар давуйи аркьаф, ятагъар акьас вейи, IуькIер уцас-дивас вейи. Гьикайи галариди, сувариди курар акьас. Iурд-гIул дагъай, кьацIра экьвас мугьулат адавай аркьайи байирдин курар.
ЦIеери исан Iуьмурдиъ ай Хатум ччиччай ушуная шувас. Мин хизандис агъафи Магантаев Рамазан Магантаевич 1938 иса хунаф. Шувас ушуна хьибу исалас мин хизан файшуная армиди. Ме армиъ ая гагьди хулаъ ая джигьил сус гьикайи гьер са кардилди. Хулаъ уйи Iусе хьиджарбаб, мивас алтухъ фера кар акьас аттрухъай адавуйи. Мебурин хизандиъ хьуная якьу шиниккв. Iу рушна Iу кIиркI. Хал ацIу музе шиникквара, Iуьсе хьиджарбабра хулан кара аркьай, ми аркьайи дояркавелра. Са доярккайив фавейи 15-20 хIуни. Гьертти учин сагъвелдихъ хъуттурфуна гъуланди са фулан кьадар хIуниварин. Амма манатиъ ул ай хумбари ппара гъушанас алучIайи. Узу неккарикес аркьайи джарар, ччамар, нисар. Неккдалди ирцIан вахттара авейи маслопромдиди. Михъай уйи илдешар: ГIатIарин БитIи, Зейхалум, Сафари, Къистамам, Ккумузин Байранкиз.
Малар сувариъ авери вахттуни аркьай Iуьшара илгванди дояркабур. Амма угъалар угъас башламиш акьу вахттуни, сувариъ ая хулариди кевей экьвас вейдавуйи. Е гьуркIу лузар кивейдавуйи цаларик, е цIуппе гъвадар алдавай кIушар суман авейи. Сара лисариъ экьвас давей, ккефайдиная мебур Зулер-хIурихъди. Мич адехаб сара Iуьшар аркьай давуйи хумбари. Багамира-гIуьбехъми вей узай хьуне. Къа истти доярккавел аркьай сувариъ хьуная Хатум ччиччин, хьибцIур ис Зулер-хIурихъра. КIилди гIифцIур истти кар акьуная ми доярккавелди.
Хулаъ далара хIа пай Iуьмур ушуная Хатум ччиччин байирдиъ. Ме суман, мин хизанра кIилин Iуьмурди хIуппарихъ вей хIуьппехъенвел акьуфе. Хулаъ ая шиникквари хIатти бицIиттин бабан буюрмишдилди эвел аркьай хIа хьуная.
ЯгIа хаб алдаркуна учин Iуьмурдихъ хъуттурфу вахттуни фикир ве мин: «Яраб фиштти аттрукьунегьан завас мидегьен загьматар гъадивас».
Фидегьен тушкин ичира, шадвелра ппара уйи гьате вахттари. Инсанарин йиркIвара дуз и. Гьате загьмат акьуна кIилин ягъди гIар уцай, IуькIер дивай, къакъар хъархъай бизар хьу джанара фай Iуьшахъди верефи хIа гимиди демар акьас. Багами дахи гъайшина верефи хаб маларилди.
Агьал дуьйин рехIетара хьуная. Алтухъ загьматара андава, хулан кардис рехIетар ппара хьуная. Учин шиниккварилра рази э Хатум ччиччай. Чаб нанди айчира, фи э, фи дава пуна рихун-салам акьуна йиркIв гъадиваттаре пуна рази э ме учин Iуьмурдилра.
Луиза Гусукаева
