Инсандин Iуьмурдин тарих са ппараттаринттар кинубур суман хьуна аве. Iуьмурдин пай гьерттинф гьергъилди ушуна аве. Са ппараттарис ирхе Iуьмурара ирцIанде, рехIетара ве. Джуреттарис кIилин Iуьмурди лихубар, азиятардала алчархьайдава. Агьалдин инсанарихъай фачикIуна хъуттурфу арайи, авалдинттарил алчархье ягIар-Iуьшар эмкIериас агу ахттилатар суман э. Гьер инсандин зурбавел, кьуватвел аргваф алчархье курарик аккизийина гъузубалас э. Сад мишттин зурба инсанарикес и ГIатIарин Муса.
Исаев Муса Алиевич хуф и 1932-пе иса Типпигъарин хIуриъ ГIатIарин хизанариъ. Мебурин хизаниъ, Муса кидавай, хуне хъара хьибу чу сара. Ке хIаф Рамазан, хаб Муса, СалихI, ке бицIиф Iиса.
Дадра дахи кIина, бабас алчархьуне гъадивас якьу етум. Мусайи ахъакьу ахттилатарилди, учис уч кIвалди аме вахттунилас, гьемишан хIуппарихъ вей сувариъ, чIирариъ аверифи агъафи чаб. ГьуркIу Iеле гунира фудавай, чIирариъ, дарариъ фачархье некьи, сурар, емиш Iелди, чарабур аркьай хьуне мебур. Гьемишан ахъаркьафи агъа Мусайи, чиппин баба якьу кIиркIас аркьафи агъа якьу кьутIур. Хабди гьерттилди ирцIанфи учис рукьая кьутIур. Лагьа чвас гьерттис са-са кьутIур, гьал гьертти са-са кьурц кьатI акьуна тин зас агъай ахьуне мебурис баба. Чиппи шиникквари фатIуна кьутурин са пай ирцIанфи хаб бабас. Баба училди йина кьутIурин кьурцар гьаттивуна артафи. Кьабахъ ягъа, хаб байирдиди завал вере вахттуни, аттивуна ирцIанфи чиппи йина кьутIурин кьурцар дабрагиъ икIас. Гьемиштти чарабур аркьай хIа хьуне мебур.
Ке хIа чу, Рамазан, хьуне мебурин гIилми аяф. Хьуне микес милица. Милица Рамазан агъай, уч дагIайчира, ттур гъургъай верефи михъди инсанар чиппин тIалабар фай. Мин хулаъ гуни даIуьтIуф, Iуьш дакьу инсан те вахттари баджат ами райондиъ.
Армибуриди вере вахттар хъучади арайи, унахъуне Мусайисра СалихIес сельсоветиди. Мебурис алихьуне суал, фуш весе чвакес армиди, фуш экьвасе бабахъай хулаъ кумакар аркьай, хIаттил алчадатуна, СалихIа уч весе пуна гIайчIуне. Те вахттари армибуриди вейи хьибу исанди. Айчира, хаб СалихI адихаб хулади, файшуне Муса. Армибуриас адихаб, Iудара чуппарис хъай са ягъа акьуне хизанара. СалихIас гIачархьуне ракк але хал, Мусайис алдаваф. ТIагариас учIай, айчIвай са вахттар хьуне мебурин. Хабди башламиш акьуне Iудара чуппари чиппис хулар акьас гIайчIуна джурейи. СалихIа Рухаъ акьуне хулар, Мусайи Багъариъ.
Мусайин хизандис Iешура агъафи. Мебурис хьуне хьибу кIиркIна гIуьфу руш. Те вахттарихъ хъуттурфуна, мебуривас аттрукьуне джалла шиникквар хIа акьуна дуьхьес. Гьерттивас учис багайин ягъа гунис чара акьас верегъилди. Уч Мусара ппара курарин гъавурдиъ уйи. Амма гьемишан ахъаркьафи агъа учин Iуьмурдин ке хIа гъалатIихъас. Учин къана гIуьфу ис хьасттегьен ухубар, къудурвелар акьуне ми. 25 ис хьеф, туба акьуна кейчIуне. Ме фикирдихъди адинаф, учи акьу кардил пушмал хьехаб и.
Са нубати ушуне Муса Бакуйиди лиханас. ГIуьфу-ерхьи вазди гъван артIа карьердиъ лихуна адине ме хулади гIуьфу верш манат пулра фай. Те вахттари ме лап хIа пул и. ХIуриди ади вахттуни, ахьуне ГIатIарин тухумдин цIакинар. Хьибу ягъан арайи, джалла цIакIинаригI гIая идемар гъай ухуне ми фаядегьен пул. АлатIуна, учи акьу кардин гъавурдиъ архье вахттуни, неч хьуне мис хулан хизанаригьас. Сара, тегунан хаб кейчIуне Муса ухубарикес. ХIа пай Iуьмур ушуне мин бригадирвелар, хIуьппехъенвелар аркьай. Колхозар ккеттархьехаб, кар акьуне ОКХйиъ, Доротделдиъ къараулвелар аркьай. Аме учин Iуьмурдиъ аркьай къулгунара, сара вархал хьуне ме ухубаригьас. Уч гъилин, гъвандин пешабура кеяф и. ХIуриъ джемеIети фи кар акьас вейчин, ке удигь гьаверефи. КкерчIу мугIар, чIирхье рекъер дуз аркьай.
Гьемишан хъаверефи мебурихъ хIа вецара. Язан акьас кканди вец нан агъай ади инсан аман ами хъадикуна гьику идеми дава ме. Учивас аттрукьа гагьди некьвар рукIас верефи, сайивасра са манатра дагъушуна хIуьлал аркьафи. Учин агъафра удигь пуна дузвел кканефи.
Луиза Гусукаева
