Дагъусттан – ватан э! Зурба кьехIеларин! Игит кIиркIарин! Аслан чуппарин! Асуллу шиберин! Вафалу чиярин! Хучниъ ая ери ччуччунра са ччиччин къалайин тарих унихьугуна йиркIв хъара гьава ве хье халкьдин зурбавел аргвай.
Ахттилатара ппара ая ме кардихъас. Халкьдин арайиъ ягIара лап хIа хIуьджат ая ме ахттилатарихъас. Гьерттис учингъилди дузди аргва. Хьехъди рукьуная Дагъусттандин академик, тарихчи Магомед Гасанован хIекь ахттилат.
Надир-шагьдин кьушум гъамаз хье исари ме къалайиъ ахьуная ери чура са чи. Чуппари ппара зурбадалди, дагучIай джуваб ирцIанди хьуная душмандис. Алтухъ кумакчи эскерара хъадавай чуппарин хIел четин хьуная. Мебурил хьуная хIа йирхIунар, е Iеле гуни, е уха хьедра андавай кIилди хIавелра, джувабра архьуне ччиччин гардандиъ.
Душмандихъай гуджар сад давайчинра дегIви давам аркьай хьуне къалайин халкьди. ДегIвин хIавелдиъ хьуне чи. АликIуна учин бицIи ччуччун кунара идеми суман кIили фашуне ми учин джандиъ аман амедегьен гагьди ме гьужум. Кафирарин кумак къалин хьеф мебурил алгъархьуне гудж. Миштти ичинра иъ алархьуна уч фаттархьасттегьен укъуне чи. Уч есирди фарцанди агуф, душмандин гъилиъ адархьурай зун пуна, учи уч йирхIуне ми ханджалилди.
Хабди хъучархьуне мебурин кумак, тарг акьуне душмандин кьушум.
Амма ягIара кIвалас вейдава ччиччинра чуппарин зурбавел.
Гьер са дегIвин вахттуни мишттин зурба кIиркIарна шибер мусра кам хьефттава хье Дагъусттандихъас.
Хъара агъа мис Хучнинская, Ягдыгская крепость.
Алдея ме къала яIанин асирарихъас мич хIурарил алгъузу чавуш суман Хучнин гъванкIар багухъ дерейин са гьава кIунтIал. Ме и авалдин яракь, улакь адава вахттуни душманаригьас чиппин халкь ухIуб бадалди акьунаф. Къалайиъ нубатилди алгъурзан вакиларис, эскерарис душман варха ами хабар вей.
Ме дарамат акьуф еридпе-муядпе асирари э. ХIисаб аркьа ме Дербентиъ ая Нарын-къалайин давамлу э пуна. Фас пучин? Мебур гъадивуная вахттра саде, акьунафра Iудара садсуман джагвар гъвандикесе.
Ачавес верегъилди рекъ хъая гъванкIар багулихъ. Са къапу сара хъая машрикьдихъ. Магърибдихъ хъая багв цIуппи э. Кьибла багулинра машрикьдин цалар Iу митIри суьвевел, муя митIри гьававелра алди афушуная Iудар багварихъас нецIвариъди.
Гьер мурттарихъ, багварихъ хъая дегIви аркьагуна ата гъулар. Iудар къапубур хъикIуная азман хIа гъванарилди. Цалара гьемишттин хIа къунарикес алийинаттаре кираджара гIихьай. Агьалра кегьей батIарди цIуппи аме ме цалар. ЧIирхьунадава чавушвелдин гъулара.
Авала ме ус Iу мертебайинф и. Вахттар ккеттвередегьен садпе мертеба ругари аккедивуне.
Iу агъзурна цIеярчIудпе иса Табасаранский райондин хIатти арайил акьуне пешакар усттабурин бригада, къала батIар акьас. КIилди арчIва усар, инсанарис хатIа-тахсир кея усар дуз акьуне.
Iерабарин гIелим Ибн аль-Факих Хамадани агъа географди ликIиная. Учин давурдиъ, ерчIудпе–йицIудпе асирариъ, кIилди аядегьен хьибу вершна ерхьцIур къалайикес са вершна йицIуд фай уйи пуна мусульманарив. Ме ахттилат Iари Дербентин хатIуни ая цIуппевелдихъас давуй, кIилди дагъларин ачIариъ ая цIуппевелдин къалабурихъас и.
Сад сара гIелимдин, Аль Масудийин, ахттилатарилди муявершна яржцIурпе исари Нарын-кьалайин цал рукьуна уйи Табасарандин къалайин цалихъдегьен. Цалин вазифа фи э пучин – вазифа и кIилди кьибла багулихъ хъаядегьен халкьар кафирарин бетериккес ухIуб.
Iуьрусарин архитектор Пахомова ахтармиш акьугуна са агъзурна ерчIу вершна къанна муядпе исари ягIарвей ами ме цал нандиас найич ушуна айчин.
Хабди хIуькумати ибур дайина бицIи-бицIи аккуьшуне.
Са агъзурна ери вершна ягъцIурна садпе исан цIегIуьфудпе сентябрьди кIилди Дагъусттандин миллатар сад хьуна, Андаляльская долина агъа дерейиъ тарг акьуне кIилди Надир-шагьдин кьушум. Сур гьишиттара хьуне. Гьишиттар хьучинра сара хье суварин вилаят хъая багулихъди тебур адиндава.
ЯгIайин ягъанисттегьенра Дагъусттандин халкьарин садвелдин хIаягъ суман къаршиламиш аркьа цIегIуьфудпе сентябрь.
Салихат Малагусейнова
