Мегелай зас ахъакьас кканди ая девейихъас. Авалдин машин, зад адава вахттуни ке хIа улакь и девера, хIейван. ХIа пай мусульман хIуькуматариъ хьалра кегьей ппара аве девебур. Деве уч хIа джанарин, гIунарил къускъун але хIайван э.
ХIа хьуная девейиас гIифу верш — муя верш килавар аттархьа, гьававел Iу митIрина йицIу сантиметр дегьен алве. ЯгъцIур исакк аккетIуна яшамиш ве мебур. Аве мебур са къускъун алеттара, Iу къускъун алеттара. Джуре хIайванарис рукъу мукьариъ четин ичин яшамиш хьас, девейи рехIетти Iуьмур фарта хьедра адава баябан чуллариъ.
Агубарисра ппара тамашин хIайванар э чаб. Ирхе тIуьрIер ккея, ирхе гардан алдея, са бицIи ибрара алве. Ме лекул алдеяхаб инсандифас мил е къакъ алиянас е уч алгъучIас вейдава, гьававелди акерукьайдава. Вардиш акьуна аве деве къакъ алиянастти эркьвай. Экьухаб алиланде чиппин иде-даваф.
Ирхе къалин цIипI-цIипIари ухIайве мебурин азман улар чулдин кулакаригьас, кулаки гъаре къумугьас. Iекв ппара иджи аргва мебурис, нагагь вархалас инсан вейчин са агъзур митIри ами аргва, хъара машин идехаб вереф якьу – гIифу агъзур митIри амира аргва. Гъазе IуькIуьн, хьеттин ниъра тегIди ве мебурис. Эгена вархайихъ хьед бадил веяхаб, хьеттихъди рукьас ягъцIур-ехьцIур агъзур митIри ами гIеян ицIанде девейис. Iекьуллу хIайванра хIисаб аркьа ме.
Авалан фикирарилди девейи учин къускъуниъ хьед афухIафе агъафи, гьалдин ахттилатар джуреттаре. Къускъуниъ завал аркьа мебури лату (жир). Iайи хьеттихъди мухIтаж хье вегIдайи хъая чиппихъ зурбавел, мисаъ завал хьуная латуйикес хьед акьас.
Баябанариъ яшамиш вере халкьдин арайиъ девейис лап хIа кьимат ая. Ттур йиная мебури девейис, баябандин гами э пуна.
Гьелбет, мебурихъ хъуттурфуна хIейванар лап ппара дири э, амма диревел суман ухIасра четине. Нагагь-магагь завариъ къирибур агучин, гьете къирибур хъая багулихъди ехI аркьа мебури угъал угъасегьан пуна.
Ппара сабурлубура э мебур. Сабур хъадаваттарифас баябанарин уга рагъар, къум гъаре кулакар, къикъе гьава гъадивас верефттава. Мебурин къархьиларил, кьвакьварил, мухурил, са чIалалди, экьугуна, ахъухьугуна джилик кетадегьен мукьарил къукъу кьвачIа алве. Ме кьвачIайи ухIа мебур рийина джилиъ архьуная бугъдигьас. Къалин хьеяри къутар аркьа ягъан уга кучевелдиккес, Iуьшан мекIил ругъувелдиккес. IирIе Iу кумул гьая лекар рехIетти аруца далгъуна вере къумугIас, музе къуттаригIас.
Девейифас ппара гагьдисттегьен ве хьед хъадавай экьвас. Хьед чIукь хьудегьен забунве ме. Са эксперимент акьуна муя ягъди хьед хъадавай атугуна, девейи верш килав якк алайхьуне. Хабди йицIу минутин арайиъ са вершна хьибу литри хьед ухуне. Дем-бедан хаб алгъадине учин верш килав.
Хьед афухIа мебури чиппин къарфунин уркIариъ хъара ке хIа хьеттин булах хIисаб аркьа мебурин къускъуниъ авере лату (жир). Iелеф хъадай яшамиш ве деве са вазди, хьед хъадай Iу хIефттайи. Хьед духай ацIуна гагьар хьучинра мебурин иъ уькъе вейдава.
Фидегьен четинвеларихъди кьарар ккейчинра вехIши девебурис зейдайи тушкинди аве хьеттихъас. Фиттихъас пучин, инсанари хал-мукь ккилангуна, ккиянас алучIа хьеттихъди багу хьуна. ВехIши хIайванари эхIттият фадихьайдава, дехIела инсанаригьди багура вейдава.
Археологические раскопкабур акьугуна хье хIуькуматиъра джикIине ишанар, авалдин инсанари ишламиш аркьайи девебур Ростовская областиъ, Поволжьейиъ. IелеттигI гIачихьас ве мин якк, некк. Мин неккдик ппара дарман кея. Неккдикес аркьа ччам, нис, шуьрбет.
Салихат Малагусейнова
