Мусхьучира Дагъусттандиъ аяфе хумбарис хIа хIуьлмат. Идемис хумбеф рекъуьъ гьучархьугуна, ахттигьар адавуйи гис гихъай ахттилатар аркьай экьвас.
Хумбеттин батIар хал, учин батIарвел Iари учин шувас э, аме идемарис ахттигьар адава гин вилаятилди ачучIас. Дагъусттадиъ ая са тамашин гIедат хумбарихъди танишаф.
Дишагьлифас агърукьа гъурзар акьас ппара хIа зурба къалар-макъалар инсанарин арайиъ веяттар.
Нагагь баба учис гъушухаб шиниккв, учин шиниккв кIе душмандинф, бусеIет ккиркIвайи душманвелар гебурин арайиъ аттар. Хъара гин шиниккв кIе душманди учин муулар кирхIухаб хумбеттин мухурик, гин разивел фадай, душманвелар бусеIет ккиркIвайи, фас пучина гикес вейи некквдин кIиркI ге хумбеттин.
БицIиф-хIаф дагъай садпуна къал-макъал идемарин арайиъ ккиркIвайи, хумбетти алдахъуна училас ягълукъ фадихьугуна гебурин арайиъ.
Ппара Iайи мугъатди, хIуьлмат фай гъузуна эркьваи идеми хумбеттин удигь. Фикир дакьу чIалар, асккидава тIушубар лихъуниъ, тахалисар, чIирхIе гафарар пас ахттигьар адавуйи хумбеттис.
Хумбеф ягъди ушуна кканди хIуьрджал багухъас идемин. Ппара хIа джаза айя Дагъусттандиъ хумбеттик келхъуьттис. Учин хьирас йирхIуб идемин Iайи алчагъ кар хIисаб аркьа Дагъусттанагьлубури.
Фиштти пай аркьайчина хIавелар хизанарин арайиъ.
Дагъусттандин джемеIетиъ ая идемаринра хумбарин вазифабур.
Идеми — хIафе хулан, фи кканчина, фи герекди айчина хулас гъарефе, ухIафе, хъагъишафе учин хизанарихъас. Хумбетти ухIафе хал. Идеми гуни аркьа хулаъ кьацIра ахьуна кканефдавуйи. Хьирана шува хъай са суфрайихъ экьуна гуни Iелефдавуйи гIерчIве идеми хулаъ аяхаб.
Дагъусттандин хумбар кар фудавай гъилив экьвуна кканди адавуйи. КIилин ягъди ги акьуна кканди уйи хулан курар. Хумбетти ягIар акьуна кканди уйи учин рушас джала мерттвелар акьуб хуларин, саларин, хIеятарин. Ягъар дакьучина гис ппара загьматар хьаси шуван хулаъ.
ДехIела бицIигунахаб шибер хъучикайи чиппихъай гьер джурейин курар акьас. Хумбеттис ягIай кканди батIарди гьер джурейин IуьтIубар акьас, гъилин иш-пеша акьас, хулан мерттвел акьас, ккулинтIулар дакьас.
Фиштти пай аркьайчина хумбарин хIавелар хулаъ.
Дагъусттандиъ са хулаъ яшамиш вейи ацIуна хизанар. Гьер хизандин хумбари гьертти учин кар акьуна кканди авейи. Чиппин вазифабур ге хумбарин арайиъ пай акьуна авейи.
Хулан кьайдайил алгъурзанф ке хIаф хумбарикес и. Ге и хьиджарбаб. Ге алгъурзанди джала сусарил, шиберил, ирцIанди гебурис гьерттис акьуна кканди ая хулан курар, аркьайи гьерттис буюрмишар, гебурин арайиъ ая хIуьлмат-нуьхIуьбат, маслихIет, гебурин арайиъ саринвелар хьас артайдавуйи
Ке чIукь мункинвелар фавефи ке бицIи сусав, ке ппара – ке хIа сусав.
Сусарис ахттигьар адавуйи удигьай гъургъас хьиджарбабахъай. Хьиджарбаба сус файдегъилди цIакIин акьуна ахттигьар ирцIанди гис учихъай гъургъас. Суса хьиджарбабас аркьайи хIа иджвел (бицIи кьвадилкьван, дуьгIебур кея китаб) гъургъас ахттигьар йибан.
Са-са хьиджарбаба ахттигьар ирцIандавуйи сусас учихъай гъургъас исарилди. Гидегьен гагьди сусафас гъургъас вейдавуи удигьай хьиджарбабан. Гифас Iари джуваб йис вейи гин суаларис. Ахттигьар йихаб, хьиджарбаба аркьайи хIа мегIрака. Суса ирцIанди учин хьиджардадас ацIуна савкьатар.
Аварарин гIедат уйи «гьишиб» агъаф. Хьирна шиникквар яшамиш вейи са хулаъ, шуй джуре хулаъ. ЦIегIуьфу ис хьухаб кIиркIар вейи дадан хулади. Са вахтт гIаттушухаб, аметтара гьучавейи, ама сусас хьиджардадахъай гъургъас ахттигьар ирцIандавуйи.
Джала задар ппара духIуба вейи сус шиникквдик хьухаб, шиниккв хухаб. Нагагь-магагь кIиркI хухаб, бицIи сус са зулеринди хIа вейи хIа сусарихъай.
Дагъусттанарин идеми хумбеттил йиркIв алиян давуйи, ге учин баб давахаб. Бабахъай — джуре кар э. Гин чIал — шиникквдис къанум э, дадас ге иджеф ичина. Шиникквар хIа хьудегьен, гебурин бабанра хIел вартт и хизанаригIра, джемеIетигIра. Баба и гIаттиваф учин шиникквдис сус.
Идемарис ккандира, даккандира вес алчархьайи атуна хизанара лиханас, дегIвиди. Гегуна хьирал алчархьайи ухIас учин хизанар, акьас идемин курар. Ккандира, дакандира вейи гикес зурба.
Са-са хумбар авейи учин девлет аяттар, гебур гис илгванди шува никяхI алайхьугунара. Шиникквар илгванди чиппин дадахъай, даданттар суман вейи гебур. Са-са хIурариъ хумбеттивас вес вейи учин шиниккварилди, аме хурариъ ахттигьар адавуйи адис хIурин гIедатарилди.
Магьмишттин гIедатар уйи Дагъустандиъ хумбарис авалан вахттари.
Нафият Шамсудинова
