Дагъусттан батIар мукьарин девлетлу ватан э. Фидегьен агучира, ул дарцIа усар ая мукь э хье республика. Джурейи гIативуна 15 батIар мукь ая хье мисаъ са инсандисра дагуна атун даккан усар. Сад мебурикес э хьед алайча мукь Тобот. Мис йиная ттур э мидас гIавея Тобот агъа руханф, хабди мин ттур йинафе ме хьед алайча мукьуйисра. Хье хIуькуматиъра, хъара Северный Кавказдиъра ая ке гьава хьед алайча мукьарикес сад ме э. Гьавабуриъ ппара ая мишттин ухьтан мукьар, амма рекъуькк ккидавелди мисариди весра четин ве. Ме Тоботихъди вес са четинвелра адава, хъуттурфанас вес кканеттарис машинис рекъ ая.
Ке цIайи ме Тоботдихъас ягIархьеф 19-пе асирди э. Тегуна Iуьрус сафарчи Яков Костецкийди учин «Записки об аварской экспедиции на Кавказе 1837 года» китабик ликIифе ме водопад ке гьаваф, хьеттин кьадара ке ппара аяф э джалла Дагъусттандиъ ая хьед алайча мукьарикес пуна. Костецкийдин фикирди уйи, баджат ахьасегьан дуньяйиъ ме Тобот водопадилас батIар ус.
Дагъусттандин гIелим Магомед Эльдарован хIисабарилди, ме хьед алайча мукьуйин гьававел 70 митIри э. Амма гьеме хIисабарихъ сасра гIелимар иджи хъугъайдава. ЯгIара ме кардихъас хIуьджетар аме, амма фишттира са фикирдихъди мебур рукьай адава.
Ярхар адегуна э мисал хъара Iайи бахил верефра. Амма ягъди хьеттихъ гудж хъавейдава, ке идже вахтт э мич вес майдин ера июньдин вазари. Мегуна дагьарарил але ибхьер уьцIай хьед ппара ве. КIенакк ме хьед алайшу усаъ са бицIи суман хIуьл хьуна хьедра гъата.
Хъара мевус агуттари, насихIет аркьа мич вес Iурданара. Фас пучин, Iурдана ме хьед ругъуна кедагъуна хIа тамтамар хъара тамашингъилди аргва, вартталас мерккв аячира, амма гIанаас адавей мертте хьедра илгванде.
Ахиран исари хье Дагъусттан ппара тур ая мукь хьуная туристарис. Ме иса джурейи ппара хьуне тидас-мидас ме усар агвас вере инсанара. Ме туристар тич-мич гъаре турфирмабура ппара хьуная Дагъусттандиъ. Мебури чиппи димари хIезур аркьа туристарис агвар акьас гъаре мукьар.
Са гьемиштти туристар тич-мич хъай адарка инсандивас ахтармиш акьугуна, фишттин мукьуйил э пуна ме хьед алайча мукь алеф, аде туристарира фи ягъа пуна, ми йине джувабар.
«Ме хьед алайча мукь агвас верегуна, кьацIра сайинра фикир вейдава мисаъ водопад ая пуна, фас пучин, ме ус ая майдан мукьуйил дагьарил ичира, ппай ме аратихъди хъучушугуна, джаллабур сивар ккерхьуна илгванде, мисал бахил хьуна эл агъдархьай. Бахилди давегъилди дава мевус авефра, мертте гуджлу хьед алавей хубджи гьава манзили аргвагуна. Зе хIисабарилди, са 80 митIри дегьен ахьасе мисан гьававел. Ме хьед алайча мукь ая усан варттал ая хьибу хIур: Хунзах, Арни, Итляр агъаттар.
Миштти инсанар хъай найч чира верегуна, гебурихъас джувабра йина кканве. Ягъди фикирдиъ аве, са хатIа аттадархьуна, сагъ-саламати хаб рукьасегьан пуна. Ме водопад але усра Iайи аратI ккея мукь э. Сасагелай гучIра кехIей гьархьа, гъавурдиъ адавай Iайи къирагъихъди хъучушуна алархьас гучIай мич аде гIерчIве инсанар. Рекъди верегуна, чин гебурис Iекьулар ирцIанде, эхIттият акье пуна. Амма фидегьен ул алагъаре мукь ичира, сагелай гич ушуттарис хъара вес кканве. Гьегидегьен батIар усаъ э ме хьед алайча мукь аяф», — ахъакьуне ми.
Мишттин ухьтан мукьариъ яшамиш верегуна, ягъди аргвай мидегьен бахил вейдава чаб ая усарил. Амма мич аде гIулари хье ватандин кьимат ухIас, удигь кIил хьин чиппи ухIуна кканде.
Батитай Габибулаева
