Дуьйил инсан яратмиш хьу вахттунилас ке удигьай ягIарвереф IуьтIанас э. Инсандис хал, мукь, аликIуб алтухъ адавайчира бала вейдава, амма Iелеф адавай экьвас вейдава. Iелеттисра аве четин инсанар, кканеф — дакканф агъай гIаттиваттар. Мишттин гIентIе тIулар ппара кеве шиниккварик. ХIа паярис ккандава чIичIакI.
Авала хье хIурарин инсанарис алтухъ бусттанарин курар ягIайдавуйи. Са калтуф узучира, сасра емиш, кIур узуна хIа акьас ягIайдавуйи. Гьал хье усариъра уза ппара задар. Джаллабурихъай уза чIичIакIра. Сагелай узухаб алтухъ четин дава михъ ахъаджихIас. Вахттуниъ хьед ахъатуна, чIал гIатIухаб, сара алтухъ ахъаджихIуб герек вейдава.
ЧIичIакI аве Iу исанфра, аIцун исаринттара.
Ая мин 900 джурейилас вартт. Iелеттар суман, ая деIелттарин джурабура. Ве мебур бицIиттара, хIаттара, хьер джурайин рангаринттара: хъуьхъеттар, иреттар, джагварттар, беневшехIен рангунинттар. Ая мебурис зарар ирцIан тIутIара, ве шейковая гниль агъа итталара. Ме иттал хьу чIичIакIар ухIас вейдава, дахи утIуна чIир ве.
ЧIичIакIигI гIая 8-14 % шаккардин (фруктоза, сахароза, мальтоза, полисахарид, инулин), белокар (1,5-2%), гьер джурайин витаминар (аскорбиновая кислота), флавоноид кверцаттин, ферменты, сапонины, минеральные соли калий, фосфор, железо, фитонциды.
Мин цIабарик кея белокар, шаккар, аскорбиновая кислота. ЧIичIакIихъ хъая ниъра, IуьчIе тIемра вереф эфирное масло гIаяхIела э.
Инсандин фикирдилди, чIичIакI узай ахиран гIуьфу агъзур исалас мич э. Иса са гектарилас аттивас ве 350 ц. чIичIакIин. Ке идже мехIсул вереф дуьйин гьава 18-20°C ибгIавел аягуна э. Милас ахтт хьухаб, чIичIакIин кар идже вейдава, мехIсул чIукь ве, итталарихъди буш ве, бегьем хьед дахьухаб мин тIемракегьей духIуба ве. Алтухъди угъалар хье ваттунира чIичIакI Iайи IуьчIе ве.
ЯмагаригI ппара ишламиш аркьа инсанари чIичIакI. Фи ямаг аркьайчин ке удигьай башламиш аркьа чIичIакI мертт аркьай. Ме гIархъа ракьаригI, салатаригI, яккугI, къаурмайигI, чIакьаIафераригI, дулмабуригI. Ппара ая инсанар чIичIакI чIетти гунихъай Iелеттар. Авала хъара ппара Iелефи ачахъуна пичиъ уджас акьуна. БицIи шиниккварис, иджи IуьтIанас дакканттарис, уджу чIичIакIил гъурд алирхIуна чаркквар аттвея агъай элдетмиш аркьай ирцIанфи.
Ппара ишламиш аркьа чIичIакI джирехIвелдиъ. Лап авал Гиппократан вахттарихъас мич ишламиш аркьафе ме джирехIвелдигI. Мин иджвелихъай рази хьуне джалла хIуькуматар. Те вахттари чIичIакI ирцIанди эскерарис, къушумдис кьуват хьурай пуна. Египетиъ чIичIакIис авал вахттари уйи лап хIа хIуьлмат.
Гиппократин вахттари, дарман суман лиркIенфи духттурари яIар иттаттарис, подагра хьуттарис, кук иде инсанарис. Хьед мертт хьас, алакьуна гIархъафи къаркар. Улар, кьуркьар иттаттарис чIичIакIин хьедна уьтт гIадаркуна аркьафи дарман. Ппара кумак аркьа чIичIакIин хьетти къарфун иттаттарисра, гуни кичагъасра. Машрикь багухъ афи мисала: «ЧIичIакI IачIакк ккеяхаб — иттал варха хьасе».
Малар луькIей, сан чукь вере вахттуни чIичIакIарин уьтIул кейхьафи маларин, хIуппарин, хIейванарин кIиларикес итталар варха хьас. Хуларикесра кейхьафи джинарар варха хьас, эл мертт хьас. 1805 иса дуьйил брюшной тифна чума гIайши вахттуни чIичIакI ппара IуьтIу инсанар иттар хьуна адава.
ЧIичIакI Iурдин вахттуни ке идже витамин хIисаб аркьа. Агьалра духттурари алтухъ гъушу витаминар, дарманар далара IуьтIен агъа чIичIакI.
Хъара ппара ишламиш аркьа косметикайигI. ЧIарар алавей, кIилле хьу вахттуни кумак аркьа чIичIакIин хьед алдаркугуна кIилил. Авал вахттари хумбари чIарарин ранг духIуба аркьафи чIичIакIин къаркар руьхуьна хьеттилди Iуччун. ГIархъафи чайигI. Ику кумуларил, тIубарил алихьуна сагъ аркьа.
Агьалдин инсанар микес ая иджвелихъ хъуттурфандава, чIирхIе ниар хъархьа агъай Iелдава. ЧIичIакIна гуни IуьтIуна алдихьафи тIунар.
Хъара ая чIичIакIихъас ацIуна гьер джурайин мисалабур.
ЧIичIакI – ери итталис дарман.
ЧIичIакIна серг – ху чуппар.
ЧIичIакIи ери иттал сагъ аркьа, сергу ери иттал варха аркьа.
ЧIичIакI – иджвелиъра Iайвелиъра багулив.
Луиза Гусукаева
