Буршагъарин хIур ая Агъул райондиъ Кьушан-дерейиъ, ке хъаттархьу хъара ке гьава мукьуйиъ. ХIур уч бицIиф ичира, амма ме хIурин тарих, хIурин инсанарин Iуьмурдин тарих гьертихъ учин девлет хъая. Ппара ттур ая мегIелимар, гIелимар, игитар, диндис цIуппе инсанар авалдин вахттари суман агьалра ая. ЯгIайин ягIас ме хIурин халкьар гьер мукьарихъди далгъуна ая. Кканде кIвал акьас, ликIенас мишттин инсанарин Iуьмурдихъас, хизанарихъас, умматарихъас, чиппин халкьдис идже кьиматин ттур ай яшамиш вереттарихъас, хъара чаб ме дуньяйил андайчира, амма чиппин кьимат, кьадри иджвелин курар, Iуьмурдин девлетин тарих чиппин халкьдис ме дуньяйил атуттарихъас. Мегелай кIвал акьуна ликIенасе Багьаудин-хIаджин Iуьмурдихъас.
Сулейманов Багьаудин, Сулейманан валад, хуне1912-пе исан мартдин вазала Буршагъарин хIуриъ хIа хизандигI. Дадас мин агъай хьуне Сулейман-Кьади. Кьади (судья) агъайхьуне мис якьу хIурин — Курагъарин, Гъудагъарин, Арсугъарин хъара Буршагъарин — кьадивел хъара имамвел аркьай хьуне ми те вахттари. Бабас агъайи Салминат. Шиникквар мебурихъ, Багьаудинра кей, хъай уйи ерхьид, хьибу чина (Нафисат, Анисат, РахIимат) хьибу чу (Сираджудин, Зияуттин, Багьаудин). Багьаудин мебурикес ке хIаф и. Багьаудинан 7-ис хьегуна, гьикуне ме чиппин дада исламдин гIилми хурас Табасарандиди. Яшарин бицIи ичира, хурубари гIешкъ ая зиринг шиниккв хьуне ме. Хабди ушуне ме Дахадаевский райондин Уркарах агъа хIуриъди, хъара мидас ушуне Карабудахкентский, Кулинский районариди исламдин гIилмин хурубар алтухъ акьас.
Хурубар ккиркIуна са вахттра дахьуна, Багьаудинас бегьем акьас кканхьуне уч дуньяйил ами учин йиркIураъ ая кьаст, хIедждал вес. Те вахттар и 38-39-пе исар, диндис ппара ачухъвел ада вахттар. Сулейман-Кьадихъай хIедждал вес хъара хIезурхьуна уйи учин чуппарна адад. Са тухумдигIас 11 инсан. Багьаудинас аманат акьуна чиппин хал-хизанара джаллабури, ХIедждал вес ягъар ами, мебурилас ликIине гIерза. Рамазандин вазала, суьхIуьрин вахттуни, мебур фацуна, файшуне милицайиди. Джаллабур кулакар акьуна, гьикуне хIуриас. Багьаудинан те вахттуни хьуна уйи 27 ис. Ме иса учис хизанди ми акьуне Фатимат агъа дишагьли.
Са вахттра дахьуна, хабар адине Сулейман-Кьади кIине пуна, аметтарин кьисмат фиштти хьунайчин ягIара кехIей сайисра ягIайдава. Дад кIина гьаттархьуне, кIилди хулан хIавел — бицIи чиярин, чуппарин, ададарин хизанарин архьуне Багьудинан гардандиъ. ХIа хизан ухIас те вахттари ппара читинди уйи. Фидегьен джафабур, гIеджизвелар, гIезабар, четинвелар алчархьучира, учин дин-тIеIет фадихьундава ми, хъара ягъ-Iуьш дагъай, лиханди хьуне ме, хизанар арайил акьас.
ЯгIар акьуне ми учис гъвандин усттайин пешавел. Учис кумакис гъай хьуне ми учихъай бицIи чу Сиражудин. Учин хизан арайил акьас суман, кумак аркьай хьуне ми гIеджизарис, етумарис, ашкIинарис. Усттавелар суман, джерехIвелара кей хьуная мик. Те вахттари духттурар, дарманар агьал суман алчархьайдавуйи бицIи хIурин инсанарис, IуькIерилди, джерехIвел аркьай сагъ аркьай хьуне ми. Буршагъарин хIуриъ акьуне мугIар, булахар, махьтаб, хьеттин хIебзар. Учин хIуриъ акьу усттавел кидавай, Агъул райондин Типпигъарин хIуриъ школа-интернат, хIа мугI, Дулдугъарин хIурин мугI, Магъу-дерейин мугI, хъара Яркарин хIурариъ акьуне усттавелар.Те вахттари лап ттур ая зурба гъвандин уста хIисаб аркьайи Багьаудин. Фатимата учивас аттрукьа кумак аркьай хьуне учин хизандис, ми диркьванди кунар, валджагIар.
Гьемиштти лиханди, учин хизандихъай арайил акьуне учин хизанар кидавай учин гардандиъ гъушу ададарин валадара. БицIи чиппин кьвачIа арайил хьуна, шиникквара хIа хьуф, акьуне ми учис Дербент шагьурдиъ, Шагьселем агъа булахин багулив хулар.
1965-пе иса учин хизанра хъай, айчIуне хIуриас Дербент шагьурдиди. Ме вахттунис мебури хъуйи хьибу руш — Кисрин, Сакинат, Салминат. Дербент шагьурди айчIухабра, Багьаудинан тегIриф инсанарин арайиъ хъара ппара хьуне. Авала исламдин гIилми ягIар акьас мадрасабур, мункинвелар адавуйи. Кьуран ягIар акьас гIешкъ ая инсанар вей хьуне Багьаудинан хулади. Iераб чIал кидавай, ми ягIар акьуне 9-10 сасра милатарин чIалара. Са вахттра дахьуна, Дербент шагьурдин ке хIа мазгитан имамвелди гIаттивуне Багьаудин.
Инсанарис мин гIилмин гIан ацIувелдихъас хабар хьегуна, гьер шагьурарин хIа мазгитарин имамар — Махачкалайиас, Бакуйиас, Чечендиас, Буйнакскдиас, хъара хIа хIурарин мазгитарин имамар — Кубачиас, Табасарандиас вей хьуне милди, ахтармиш акьас мин гIилмин гьунар.
Багаудина, уч бицIи ами, кьастт акьуфе хIедждалди вес. Учин кьастт бегьем акьас,1972-пе иса декабрьдин вазала ме ушуне хIедждал. ЯгъцIур ягъ хьуне мин Макка-Мадинайиъ. Ме хIедждалас адегуна, хвашккельди акьас вере инсанар ппара хьуне. Те вахттари диндин хIа зурба гIелимар адине милди. Багьаудин- хIеджихъди ппара хIуьлмат уйи хIурин, шагьурдин инсанарин. Фидегьен уч ттур ая адлу инсан ичира, амма дамакъар кеф давуйи ме.
1975-пе исан 16-пе октябрьди, 63 ис хьуна Багьаудин-хIеджи кIине. Уч ме дуньяйил андайчира, амма ягIайин ягъара кехIей джаллабурин йиркIвариъ аме Багьаудин-хIеджи. Буршагъарин хIуриъ ая мин ттур але куьча. ЯгIайин ягъас ме хIурин мазгитан имамвел аркьая Багьаудин-хIеджин хуттула Багьаудина.
Наибет Гасукаева
