Херадж — агъуларин хIурарикес сад э. Ме хIур арайил хье кейкин вахтт сайисра ягIайдава. Тарихдин ликIибарихъ хъуттурфугуна ме хIурилас алайшудегьен дегIвибур, четинвелар агуна гъавурди архьа — ме лап авалдин мукь э.
Ме хIурин халкь агъуларинф ичинра, удигьайин рекъерин четинвеларихъас хIур гIачархьуне лезгибурин Къуругь райондигI. ХIурилас алайшу хIа агьуларин ахттилатарилди гьергелай душман гъамаз хьуна алайшудегьен, цIае кIилиастти арайил аркьайи хIур.
Ахирангелай арайил акьуне ме ус Надир-шагьдин кьушум тарг акьухаб. Багулив фая бицIи хIуриъ амилгу инсанара адине хераджарихъди.
Хъара ме хIуриъ мукь джикIине хал-мукь ккеттархьуна, хизан, багу-кIилинф хъандавай амилгу табасаран шуварис, яхулшуварис.
Херадж дагьарин кканчч агъа чIал э. Ме ттур йинаф, хIур уч акьунаф идехIела дагьарил. ХIурин са багв ухIайи душмандис рекъ адавелди, сасра хьибу багулихъ хъуйи хьибу мунер. Мунер ягъ-Iуьш дагъай ацIуна авейи къаравулари.
Кьибла багулихъ хъаяф и гIифу мартабайин мунер багулив мазгитра фай. Ме мунерин цалариъ ихьуная якьу митIри ирхевел алдея гъванар агуна муьхIтал вейи халкьар, яраб фи гуджлу инсанари гъадивуттар эгьан пуна. Са гъвандик ликIина уйи «Шагьур Херадж».
Хераджарис ппара кканде чиппин бицIи хIур. Къирагъил алдеяттари чве хIур хIаф эв пуна хабар гъуюгуна, джуваб аркьайи мебури, ягъцIур рагъ ая че хIуриъ пуна. Авалдин инсанарихъ алтухъ яракь хъавейдавуйи. ДехIела Мунериъ завал акьуна авейи гьеркIвар але кьутар, душманар хIевалат хьугуна ахъатас гебурин гугарилди.
Хьехъди рукьуная мунерихъас гъургъучин ме якьу мартабайин дарамат э. Гьер мартаба ккиркIугуна алахъуная азман хIа дуькьурар, цалариъ ая бицIи-бицIи гъулар сур хIурихъди алдаркуттар, сур рекъухъди, фикир акьугуна мебур э яракь адикIуна ата мукьар.
Гьер мартабайил алдяя Iу митIри гьававел. Вартт агъавередегьен исал ве ме ус. ХIа инсанарин ахттилатарилди, йиркIв алихьугуна, ме хьибудара мунер кикъвас акьуна уйи джиликкес вере рекъерилди. Хъара гъайи ме рекъери нецIухъди, сур хулариъдира. Ме рекъер и ватан ухIая аскерарис Iелеф хъучаркьаттар.
Мазгитаъ уйи медресе, ягIар акьайи Iерабарин гIилми. Хераджари гьалра ухIай аме эхттилат фиштти чиппин хIададари акьуф ичин ме мазгит. Хъерчийрин тухумдигIас Iу ччуччу ацIун исари завал аркьай ахьуная пул, хIедждалди вес. Рекъуьъ учIа вахтт хъучадигуна угъуна хIа угъал, хибхел, файшуная кIилди рекъер, мугIар.
Чуппаривас хьуна адава вес. Гьаме кардилас аслу хьуна мебури чиппин пуларилди фацуна усттабура акьуная мазгит. Усттабури ппара ухьтанди акьуная чиппин кар. Гьава дарамат хIурил алгъузуная лиI суман, жигагьарил абур гъай гъузуна уйи агъа къадпе асирдин хьибцIурпе исаристтегьен.
Ппара хIейиф э ме хьибцIурна гIифу митIри гьававел алдея мунерна батIар гьава мазгитан дарамат, хье ягъаристтегьен амидилгуф. Фас пучин, мебур хье дадарин зурбавелдин, игитвелдин, чиппин ватандил алдея гIешкъунин, мебури ватан бадалди диву джафабурин шегьидар и.
Са агъзурна ерчIу вершна хьибцIурпе иса мебур арчIуна, мебурин еринди гьаме гъванарикес акьуне бицIи классарин мактаб. ХIа классар хурас хераджарин шиникквар вейи къунши хIурариъди: Усугьди, ГирхIанди, Тпигъди, Къуругьди. Садпе мегIелимар хьуне хIуриъ Хидирнаби Аюбов, Ибрамхалил Гададов, Рамазан Гаджиев, Идрис Расулов, Хиби Ибрагимов, Гирейхан Аюбов.
Са агъзурна ерчIу вершна хьибцIурна муядпе иса хьуне колхоз. Колхоздин хIаф гIаттивуне Ибрагим Девришев. Ппара загьмат акьуне ми хIурин хулар-мукьарин кьайда гъадивас, ке Iайи ВОВ-дин вахттари.
Учин загьматихъас йине мис орден Трудового Красного знамени медаль «За доблестный труд». Къанна ерхьи истти кар акьуне ми джемеIетис иджвел аркьай. Хабди ме къуллугъил кар акьуне: Гусейнов Байрама, Ибрагимов Хидирнабийи, Гаджиев Аюба, Аюбов Хидирнабийи, Мирзоев Курбана.
ДегIви хъучучIухаб, ягъцIурна садпе-ягъцIурна гIифудпе исарин арайиъ хераджарин бицIи хIуриас ушуне ягъцIур инсан, мебурикес цIеери инсанди Iуьмур йине гъалибвелдихъас, аметтари къазалмиш акьуне гъалибвел. Йине мебурис игитвелдин ттурар.
Хъара ая ме хIуриас ттур ая инсанар: духттурар, гIелимар, цаларин усттабур, жадунин усттабур, макьамчибур, хIуппехъенар… Уйи мисаъ зурба бабар, гьете четин вахттари ппара шиникквар ухIуна хIа акьуттар.
Гьалра ая мисаъ ерхьи тухум: Хъерчияр, ТIагьирар, МеллеIелияр, Шалбузар, ГIебдуллаяр, Къамбарар. Гьер тухумдихъ хъая чиппин кегъархьая джегьиларис дуз иде рекъуьъ ухьтанвелдин, зурбавелдин чишна ирцIан игитар.
Кьандихъди хIуриъ уйи вершалас вартт хозяйствобур. Мебурин дуланмиш хIа пай и уза мехIсуларилди, мал-къарайилди. Гьаме дагъдин дуланажагъдин четинвеларикк хIав ккедай, са агъзурна ерчIу вершна ерцIурна ерчIудпе иса хIа пай инсанар айчIуна ушуне аранди. Кьабул акьуне хераджарин халкь Магарамкенский, Каякентский районари, Краснодар, Ставрополь, Кизляр шагьурари.
Найч чаб алттархьучинра, мусра кIвалас гьатуна ккандава хье халкьди чиппин тарих, дадарин загьмат, чишна.
Салихат Малагусейнова
