Агъулари чIукь кIадар сурсатарикес хьедегьен ппара гьер джурейин ямагар хIезур аркьа. Агъуларин ямагарихъ хъучархьа ямагар сайихъра хъахьасттава. Гьава ругъу дагьарарин шагьвара атай, читин загьматин кIидиркIва байирдин курара аркьай, хаб адина гьер джурейин ямагара аркьа агъуларин хумбари. Ге акьуна ямагар сад сайихъай е тIемулди, е ниилди сад суманттар дава. Ге ямагар ппара ширинттар э, гебурин загьматра гIачихьугуна.

ЯгIа хьин гъургъасе агъуларин кьутIурарихъас. Агъуларихъ ппара гьер джурейин кьутIурар хъая. КьутIур э Iудпе ямаг хье халкьдин, садпеф э хинкIар. Гьер хIури учингъилди агъа кьутIурис: Гехъуьнарина ЧIаари агъа ккуккалай, Хьирагъари агъа къачи. КьутIурин иджвел, рехIетвел хьес э, гебур акьас ве хьевас фи вахттуни кканчина, кIилин истти. Гьер вахттуни кьутIурин гIанаъ икIа зад гьер джурейинф э.

1. Хьидана кьутIурар аркьа гьер джурейин меджарикес. Гебур э: кьацIикIа меджар, галун меджар, Iейша меджар, яхул меджар, ниснисайяр, джуяр, кьалар, сурар, хъара аркьа уриарин дихье Iуьферар. Гебурилас ширин задар адава ме дуьньяйил.
2. ГIулана кьутIурар аркьа цIае калтуфаринттар, цIае нисинттар, муталинттар.
3. Цулана ме пуна ая кьутIурарихъай аркьа хъара буранинттара. Ме кьутIурар кканве джала Дагъусттандин миллатарис, хъара сагелай дехIера гишттин кьутIур IуьтIуттис, кканве буранин кьутIурар.
4. Iурдана кьутIурар аркьа хIапай кьуват ирцIан задарикес. Гебур э яккун кьутIурар, яккна калтуфинттар, яккна каламинттар. Рукъу яккра ишламиш аркьа Iурдана кьутIурарис.

ПеIелан якк гIая кьутIурар лап сасагелай э аркьаф. Ге кьутIурар хьин хъадакьунаф э лезгибурихъас. Хъара ая кьутIурар пеIна хевар гIаттар, пеIна фасоль гIаттар.

ГIанаъ ая задтихъ хъуттурфуна, кьутIур хIезур аркьа гьер джурегъилди. Хьин агьал гъургъасе, фиштти аркьаф ичина гьер джурейин кьутIурар.

КьутIурар ая кIиллеттарна суьветтар.

КIилле кьутIурар аркьа меджаринттар, муталинттар, руьхьуь гIуяринттар, Iуьферар, руьхьуь гIуярна цIае нис гIайя кьутIурар (ботищар). ГIур кIилле кьуттурарис тIиршанде химир кидаф.

Ме кьутIурарис кканде:

• 500 гр. гIур
• 1 исттикан хьед
• 0,5ч. ттур кьел.

Гебур джала гIачахъуна тIиршанде Iайи цIуьппедава гIур. Са 15 дакьикьайи арта, хабди аркьа кIилле кьутIурар.

КьутIурарин багварис аркьа шутl, хъара шутl дакьуна ккерта кантIалалди кьатIаркьа багвар. Гиштти батIарди аргва шут акьундала.

Ме кIилле кьутIурар уджа рукъу саджуъ, гъадаркай Iудара багвар. Уджуна аттивухаб, алдарка хъуьхъе ччам дакъукъас. Сури алдарка ифал, джар, ама тIем гегуна сасрагъилди ве гебурин. Ботищал аркьагуна, нисигI гIахъуна кканве сачIукь, бицIи ттуран кIекI содайин. Гегуна нис гIудулди кеттвереф ве. Килле кьутIурар ппара ширинттар, сивиъ уьцIваттар ве.

КIилле кьутIурариъ икIа:

1. Якк. ХIуппан, малдин якк фарта якк ата машиниас, гIархъа гич лап музи акьуна чIичIакI, кьел, исттивут.
2. Меджар. Музи арха меджар, гIадарка гигI цIае нис, джар, кканчин маст, Iаш гIая кьутIурар хьас, кьел.
3. Буран. Буран йирхIа музе теркайиас, гIархъа музе акьуна хIа хевар, бицIиди жаритI акьуна чIичIакI, кьел, исттивут.

4. Калтуфна нис. Калтуфар руьхье, аркьа батIарди уьхъас. ГисагIди гIихьа лап музи акьуна цIае нис (хьучина хIуппанф). Нисна калтуфар гъуршанде фидегьен кканди айчина. Гlархъа гисагI са чайин ттуран кIекIул але содара, кьелра.

Суьве кьутIурар Iайи ширинттар ве хьуракк, кIурарин цIил акьуттар. ХIурариъ сасайихъдала хъандава гишттин хьурар. Суьве кьутIурарис гIур тIиршанде химир кеф, хъара мастт агIатунара.

Масттил тIиршан гIурис кканде:

• мастт –0,5 литри;
• сода – 1ч. ттур;
• кьел- 1,5 ч. ттур;
• гIур – 1кг (5 исттикан).

Мебур джала гIачахъуна тIиршанде гIудулдикей гIур. Арта ге 10 минути, хабди аркьа кьутIурар.

Химир кейя гIурис кканве:

• гIур— 1кг. (хъара са чIукь кканхьасе алттирхIагунасра);
• ибгIа некк – 0,5 литри;
• ифал – 200-205гр.;
• химир — са пакетик (25 гр.);
• шаккарин пусукI – 1ч. ттур;
• кьел – 0,5ч. ттур;
• сода – 1/3ч. ттур.

Гебур джала гIачахъуна, тIиршанде гIудулдикей гIур. Хабди арта ге са 30 дакьикьайи, алчахъуна дасмалра. Хабди аркьа гикес кьутIурар.

КьутIуриъ икIа калтуфар арха лап кIилли, яккра кьатIаркьа Iайи музи. КьутIурар Iаш гIаттар хьас гIихьа музи акьуна укьарин руджра.

Якк Iайи гудеф идехаб, варттал кьутIурин акьуна улуд агIарта са суре исттикан ракьун. Гегуна, калтуфари дивуна ге Iаш, ве гIудулди ширин кьутIурар.

БатIарди ире кьутIурар хьас, варттал кьутIурин алдарка гъурагъал.

ЦIакIинарис, гьерджурейин мегIракабурис аркьа рекъуьнар агъа кьутIурар. Ме кьутIурин джарар лап суве аркьа. Ге кьутIурар аркьафе гъурагъаларикес, хIуппан нисикес, рукъу яккукес. Рекъуьнарин варттал алдарка Iесида. Iесида арка ччамукесна, гIурикесна, шаккарин пусукIикес. Ччам уьцIа, гIархъа лап уькъе хьасттегьен гIур. Хуппай ацIуна гагьди руьхье ире нев йирхIасттегьен, хабди, цIа кетугуна, гIархъа гисагI пусукIра. Ме кьутIурар ппара ширин задар э.

КьутIурар – ямаг ппара хIа ади аяф, авалан заманайихъас хаб. Ге ямаг даlуьтIуна инсан баджат ая ме дуньяйил. Сагелай кьутIур IуьтIуттифас сара ге даIуьтIуна экьвас верефттава. Гьегишттин итте зад э ге.

Нафият Шамсудинова