Хье вахттари гьер са задунихъ давайчира, хIа паярихъ чиппинф иде ягъ хъая. Гьемиштти тIабиIетин нецIварисра ягъ йиная. Ме ягъ э цIеякьудпе март. НецIвар хье джилин дамарар хIисаб э. Ме дамарар гулучин, джилна тIабиIетра гуласе. ДехIела э нецIварин хIаягъ адихьуф. Гьеме ягъа дехIера кIвал хьуна инсари нецIварин мерттхьунра кIилдин сагъламвел ухIуб бадалди.
Гьелбетта инсанарин, нахширарин яшамишдин шартIар авадан хьуб бадалди, е дахьучин мебурин Iуьмур ирхе хьасра лазим иде задар ппара ая. Мебурикес ке лазим идеф хьед э. ГIелимари дахи тастикь акьунафе Iелеф хъадай ппара гагьдис дегьен яшамиш ве инсан, хьед хъадай дала пуна.
Инсанарис суман, джалла джан але задарисра хьед лап ппара герек э. ДехIела идеф хьасе дуньяйин варттал хIапай манзил фацуна аяф хьетти. Гьалдис акьу хIисабарилди, верш паяникес ерцIурна са процент хьед э, аме ус — джил. Хьед пугуна, ая Iу джуре: кьеланфра, кьел кидава ухафра. Ая хIа хIуьлар, нецIвар, бицIи рухар.
Джилил гьемидегьен ппара хьед айчинара, ая са-са хIуькуматар, кьацIра ухас хьед адавай гIеджизди аяттар. Гьемишттин хIуькуматариъ кьудрат, кьуват хъая инсанари саваб бадалди чиппикес аркьа рукIуна хьед аттива хIа къуяр. Хьеттин саваб – ппара хIа саваб хIисаб аркьа.
Хье райондиъра рухар, Iуьрар, кьулабур, булахар сувариъ, хIурариъ гьер усариъ айчира, хIа нецIв аяф сад э. Ме хье райондиъ ая хьеттарин ке хIа кIил хIисаб аркьа. Бинайин кIил ме нецIвун башламиш аркьая КIукIма-дагьарин машрикь багухъас. Iу агъзурна гIуьфу верш митIри гьававелдилас айчIвая мин мертте хьеттар. Рекъди верегуна, мигIди гIачаве хъара сасра бицIи рухара.
Садпеф мис гьучархьаяф хIа рухарикес Белая речка агъа рух э. Хабди рекъди гIачаве михъди хъара: Хьирагъарин Iуралас вере рух, Судагъ- рух, ЧIаарин рух, Синджава-рух, Гехъуьн-нецIв, Къури-рух, Мисси-рух, Фума-рух, Гъваарин рух, ФитIарин рух, Кьушан-нецIв, хъара джуреттара. Гьеме джалла хьеттар гIачархьуна, кьуват ппара ве Чирагъ-чай нецIвун. Гудж хъай, кIил ахтт акьуна ве ме Магъу-дерейиас ади багварин майданарилди. ЕрцIурна хьибу километр ушухаб, Кьасум-хIурил гIачархьа мигI Къурах-чай. Iудара хъай хубджи манзили ушуна, гIачархъа мебур Гюльгерычай нецIугI. Джалла хъай ме хьеттар гIачеве Самур нецIвугIди. Ахиран мукь мебурин Каспий хIуьл э.
МагъугIас гIаттархьухаб, адихъ хъая къунши районари ишламиш аркьа Чирагъ-чайдин хьед чиппин бусттанарил, багъарарил, хуппурарил алихьай, мехIсул кегъдирай пуна къурах вахттуни. Ме кардис хье райондин халкьди ибур ирцIандава. Акьуна загьматра, йина кьиматра узуна мехIсулар, къурах ис хьуне агъай эркьва, нецIвуас агъадивуна хьед алихьас ккан аркьайдава.
Авала гIул хьуф, джемеIет, хIаф-бицIиф дагъай, авереф и нецIвухъ. Кунар, къабар, кьвадилкьванар Iуьрччанди. Бабари чиппин курар аркьадегьен гагьди, шиникквари яIар архъай авейи. Гьал ме кардис ппара тIакьван акьуная хьин хье гъиларилди ая са нецIв. ДжемеIетин хулариас кичикIуна турбабур фатуная нецIвугIди чиркин хьеттар. Гьемиштти идегуна, сайисра кканди андава вес нецIвухъди кан-шейъ Iуьччанас давай, гъил, лек гIикIасра кехIей.
Ме нецIвугI гIая Iу джурейин балугъ: форельна красноперка. Паччагьарин балугъ хIисаб аркьа форель иттевелдихъас. Амма хье инсанари фикир хъадавай, ахттигьар ая вахттунира, адава вахттунира, фарцанде балугъар. Гьеме кар бадала исалас иса чIукь вея нецIвугI балугъар.
Гьер хIуриъ нецIвулас алдихьуна ая батIар мугIар. Ая мугIар хIаттар, бицIиттар, са чархунинттар, Iу-хьибу чарх алеттара. ЧIаарин хIуриъ 2006-пе иса акьуне бицIи ГЭС, амма алтухъ кар акьундава ми. Хьирагарин багулив 2010-пе иса мархал чIурхуна нецIвугIди адина экьуне сув, хъикIуна нецIвун рекь, хьуне Iуьр. Гьемиштти хьуне хье райондихъ хъара сад сара батIар мукь. Iурд, гIул дагъай инсанар аве адина мич йиркIв алттвес, эл ккетас. Амма ади инсанари ппара чиркин акьуна ве чаб экьуна ус.
Гьерф уч-учил алгъудузухаб, сасрайивас тIабиIетин мерттхьун акьас хьасттава.
ЙиркIв алартас ушу вегIдайи самуз тIабиIетихъасра фикир акьуна, чиппи ишламиш акьу шуьша, кIедж, чIирхI–чIар завал акьуна, файшуна бурчIанарилди фадахъуна кканде.
Салихат Малагусейнова
