Ахиран исари туристар ппара вей керхьуная хье Дагъусттандиъди. Джуре мукьариас
адиттарис ппара тамаш э хье экьуб, гъайшиб
ягIар акьас, хье гьавабур агвас. Ме сеIети ке
Iайи инсан ппара вере усар э Сулакский каньон, хъара Гуниб, Матлас, Кубачи, Гамсутль агъа хIурар.
Гьемишттин са гIалашуй адина уйи хье райондиъди МахIачкъала шагьурдиас. Ми ахъакьуне хье райондиъ учис агу мукьарихъас, инсанарихъас.
«Зун бахилде пуб, фера дапуб хIисаб э.
РайондигIди гIачадина ами йиркIв тегIде ве
аргва мукьарилди, гъазе ухьтан чIирарилди,
гьава дагьарарилди, дагьарарин арайиас
гIавей ая нецIул бахил хьуна. Магъу
дерейигIас гIагъвей ай, найч ул йирхIудегьен
гьавабурис, уликк кичархьайи гьер джурейин
рангар. Фидегьен ишкилар йирхIучира, ишкилик аттархьайдава мисан ухьтанвел.
Агъулар гьер миллатарин гIедатарин гъавурдиъ ая халкь э. Миштти идеф аргва мебурин чIалалди, гIедатарилди, аликIа кунарилди, хуларилди. ХIа паярис ягIа саIударин дагъусттандин миллатарин гъургъа чIал. Чиппин цIакIиникк аркьа мебури лезгибурин, азербайджанарин, даргибурин, яхуларин, табасаранарин мегIнибурна макьамар.
Чаб ая мукьуйилди пас ве, ме халкь джалла миллатарихъай танишди афе пуна. Фас пучин, гъванкIар багухъди ая даргибурна яхулар, кьибла багухъ къуншибур э лезгибур,
магъриб багухъ — рутулар, машрикь
багухъ — табасаранар.
Ме Агъул райондиъ ая 19 хIур, хIа паяриъ дуламиш вея чаб агъулар. Мебурикес хьибу хIуриъ ешамиш вей уйи даргибур (Iемух, Хьирагъ, ШарIи). Гьалдис ме ШарIиъ фушра
андава инсанар. Iемухъарин сельсоветихъди хъафе
Анклух агъа хIур. Ме хIуриъра фушра андава, джалла ме хIурин инсанар айчIуна ушуная хьибабуриъди. ЯгIайин ягъас ме райондин гъванкIар багухъ хъае Цирхьена ШарIи агъа хIурариъра фушра андава. Ме хIурариъ ая инсанар айчIуна ушуная Дербентский райондин Чинар агъа хIуриъди.
Ке авалдин хIур ме райондин хIисаб аркьа
ЧIаъ. Авал заманайи мисан тур и Баб-аль-
Кист Риджа, Iераб чIалаас тарджум акьугун ве «Дузвелдин къапубур» («Врата справедливости Рича»). Ме хIур хъая хIуьрджал багухъ Чираг чай нецIун. Ме хIурихъ ппара ахтилатар хъая. Джаллайисра ягIа Дербентиъ аяфра, Кумух агъа хIуриъ ая хIа мазгитра лап авал заманайинттар идеф хье Дагъусттандиъ.
ЧIаарин инсанарис ая хум давере кар чиппин мазгитахъас. Фас пучин, гьете сасра мазгитар суман лап авал заманайинф э ме чIаарин хIуриъ ая мазгитра. Мисалас алайшуная ацIуна балабур, арчIубар, дегIвибур татаро-монголарихъай. Амма гьегидегьен курар алайшучира, цIуьппи гъузу мазгит э ме. Манзилар лап хIайи ая мисан, якьу митIри гьавайира ая, идже батIарди
гьава минарара алдея. Ке Iайи кьимат ая шейэр э мисаъ — кIураникес акьу задар. АккирхIу цIагъунар, мебур мисаъ ая цIе хьибуд. Мебурикес ерчIуйил кIур адихьай алихьуная накьишар, гIуьфу цIагъун лап Iайи авалдинттаре, сад мебурикес аларуцафра э. Хъара ачавере усагI гIая авалдин хунча раккра.
Мисалас алайшу дегIвибурихъас ягIархьугуна ме Агъул райондин са-са хIурарихъас пас хьасе чиппин тарихъдихъ хъуттурфуна, еригелай аккуьшуна, еригелай хаб ккегъдивуна ая хIурар э пуна. Хъара тамаш зас, фидегьен дегIвибур, балабур алчархьуна аккуьшучира къулгунар акьуб фадихьу халкь дава мебур.
Агул райондиъ ая хIурарикес Чирагъ агъаф
э сад джалла даргибур ешамиш веяф. Ахъакьуттарикес ягIархьуне ме хIур хьунафе пуна са тухумдикес. Ке цIайи мисан тур и агъа Къархле ше. ДегIвибур ая вахттуни алчахъуна къушум ккедихьуная ме хIур. Агьал ме хIур са къайдайи Iар хьуная инсанар андавай. Джигьилар ушуна шагьурариъ экьуная чиппис хал, мукь аркьай. Хабди чиппихъай дадар-бабара гIагъа. Ме кардихъас гъам вейчира, хIурар ккеттархьасе пуна, амма кар гьемиштти э.
Са даргибурин хIур сара ая мисаъ Iемухъ
агъаф. Мусчин ме хIуриъра аяф хьуная ацIун
инсанар. Мисаъ ахьуная интернат вершна
ягъцIур шиникквра хурай, хье райондиасра,
хъара сасара районариасракегьей вей ахьуная мич. 2000 исарихъди багу вере арабуриъ ме интернат хъикIуная, хурас вере шиникквара андавай. Агьал мисаъ аме са-Iу хозяйствобур. Ме хIуриъра аме лап авал заманайин мазгит, гъадивунаф 15 асирдиъ. Хубджи ахъаджихIун кканди ая гихъ аккедавес.
Зун ликIиттар хуругуна, инсанарин хиял
хьасе, гьеме райондиъ Iари аккуьшу хIурар
дала адаваф суман пуна. Амма миштти дава.
Ме ус ягъалас ягъа батIарди духIуба вея иджвелихъди. Джигьилара чIукь адава.
ЧIана зас ахъакьас ккан хьуне мисаъра ая
авалдин хIурарихъас, чиппин тарихра хъаттар, ме джаллайин сивил хьуная Гамсутль агъа хIурин суман», — ахъакьуне гIалахьира.
Батитай Габибулаева
