Дуьйин ухьтанвелар аргвай аме курар хIа пай е кIвалас ве инсанарин, е дахьучин фикир ирцIандава. Зейдайи хъая дуьйихъ нигIматар, иджвелара, Iайвелара. Ая мебур инсандин Iекьулдиласра ппара аслу идеттар. Iайвелин курар э инсанарин сайи сайис даккан акьуб, мушат акьуб, дегIвибур гIатфайдиб. Иджвелихъдира ацIуна задар кIвал акьуная инсанари. Мебурин фикирди давере зад адава чиппис кканхьухаб.
ДегIвибуриъ, хIуьлал Iеджалари файшу Iуьмурар кедавай, иджвелихъди акьу курарира ппара Iуьмурар тарг аркьа вахттара аве. Самолетар керхьуна луькIе инсанар, гамибур хIуьли адивуна луькIе.
Гьемиштти инсанарин иджвел бадалди арайил акьуная шейъэрикес сад э Чернобыльская АЭС. Са агъзурна ярчIувершна муйцIурна ерхьидпе исан къанна ерхьидпе апрельди чурхъуне ме атомная электростанцияйин якьудпе энергоблок. Атомная энергетикайин тарихдиъ ягIайин ягъанис ме авария ке хIаф хIисаб аркьа. Ме хIисабар аслу э михъас кIидегьен инсанарин кьадариласра, ме карди дуьйин тIабиIетис, экономикайис йидегьен зарариласра. Ме усаас дуьйин гьавайигIди лап хIа кьадар радиоактивный шейъэр фатуне. Хье дуьйин гьава лап чIир акьуне.
Станция чурхъухаб сифтта хьибу вазалан арайиъ хьибцIурна са инсан кIине, хабди хъара цIеярчIуд. Амма ме санар гьакIанттаре, аягъилди агвар акьучин, мисаъ кьадар хIисаб адавадегьен инсанар кIине. Уч агубарис ме реактив такьван бомба суман и. Ме къирибури Европайин хIа пай фацуна уйи. Ке ппара ме реактивар угъуне Белорусин, Россияйин, Украинайин учин джиларил. Гьаме электростанцихъ хъуруцуна кIилди багварихъди хьибцIур агъзур митIри мулкариъ аядегьен джемеIет эвакуировать акьуне – вершна цIегIуьфу агъзур инсан. Ме авария ликвидировать акьас хье хIуькуматин гьер са мурттариас завал акьуне ерхьиверш агъзур инсан. Файшуне мич хубджинттар хье Агъул райондиасра.
Сур дегIвиди гъареттар суман хулариас унархъай файшуне. Сур армибуриъ служит аркьая наши шиникквар хьуне фиттинра гъавурдиъ адаваттар. Ме ликвидацигI иштарак акьу инсанари ахъаркьа: «КIилин ротабурдалди файшуна фатуне чин мисаъ. Нае багулихъ хъуттурфучира, алгъархьуна кумра, диф суман гIукуна ул дахъас вейдавуй. Завулас джагвар гIур суманф угъай уй. ЛуькIей аттгъареттара ппара уйи». ХIуькуматин хIезурвел адавуй, мишттин кар верефра ягIайдавуй. ГIеджиз инсанар герек иде формабур алдавай гьакIан фартукарна маскабур алди ачавей уйи гьате цIа ая мукьариди. Сур ачушуттар дагIавелди угуна, уьцIуна ушуттара ппара хьуне. Мертт акьас ачушуттарис ке ппара са минути дала кар акьас ахттигьар ирцIандавуй. Нагагь бицIиди кьана хьучин, мебур нандиъ адава гIуьзур керхьуна аттвей. Мебур гьерф учин вахттуни аттирай пуна алгъузуттар уйи. Хъара мич джуьре хIел дагIа инсанар багу дахьас алгъузуттара уйи. Вархабурихъ хъая алгъузуттаринра сагъвелдис зарар йине ме реактивари. Iайи зарар хьуттаригI хьуне ацIуна кIиттара, хьуне алме Iуьмурдис ягъниш керхьуна инвалидар хьуттара ппара.
Сури ме кардин тахсир хIисаб аркьа ме станцил кар аркьа оператордин, экспериментарин гъалатIар пуна. Амма хабди мебурин гъалатIар адава пуне.
Сури водород э чурхъуф, сури паровой взрыв э, сури ядерный э, сури усар ттуттухIела э агъай ахттилатар ппара хьуне. Кейкин багьана фи ичин ягIара ягIархьундава. Пожарникарилна спасателярил алди уйиф фи э пучин са гьакIан плащар, хьухьалар хъара каскабур. Гьавайин кучевел ппара идевелди ккихас давей противогазар мебурифас кьацIра аликIас хьундава. Гьаме загьматилди ме цIа хьибудпе блокихъди рукьас адатуна яваш акьуне. ЦIа кетуна ккиркIухаб пожарникарис хабар йине реактивари. хъучучIуне мебур алагъвей, буш вей, хабди бадил хьуне ядерный загар. Садпе кумак аркьай уйи мебурис мукьуйил, хуппай гьикайи больницабуриди.
Сайис чIукь, сайис ппара облучени хьуттара хубджи ппара э.
Ме авария агухаб СССРди гъурзар акьуне цIайи акьас кканди уйи йицIу электростанцин проектар.
Ме кар хьуна хьибцIурна гIуьфу ис алттархьучира мин Iайвел гьалра ккиркIуна адава. Аме мисариъ гьалра IуькIер-кьалари кIил агъидикIа мукьар, нахширна –тIутIра кегьей бадил давере усар. Реактиварин зарар бадалди ишламиш даркьай фадихьуне хIуькумати гIуьфу миллион га джил. Мебур кедавай хъара хIа каре инсанарин хIел. ДжемеIетин йиркIвариас ме кар мусра аттархьасттава пуна хиял ве.
Салихат Малагусейнова
