Дуьйин варттал сифтта чIирхIар бадилхьуфна сад башламиш акьуне четинвелар. Сифтта чIирхIар бадилхьуне дуьйил маймуникес инсан хьухаб мич. Дахь заманайин вахттари адихьайи законар инсанарис чIирхIар, чиркин хьеттар фадахъас ахттигьар адаваттар куьчайиди. Те вахттари чIирхIарин джуребур гьалдинттар суманттар давуйи. Дахи утIуна, далгъуна, гуланди джилилас, нандиъра чIирхI агъаф илгвандавуйи.
ЧIирхIарин хIа пусар, бурчIанар бадилхьуф хIисаб аркьа 20 векдихъас мич дуьйил пластмас бадилхьухаб. Фи кардигI хьичинра ишламиш аркьай хъучучIуне пластмас. Ме е утIаф дава, е уьцIаф дава, дехIела верш исарилас вартт ве дуьйилас са пластмасин шейъ гулангунас. Ме кардихъай четинвел аргвай, сасра хIа хIуькуматари башламиш акьуне чиппин иде чIирхIар атгъас сасра бицIи суман хIуькуматариъди, хIапай Африкайиъди. Мисаъ ая инсанаривас чиппин гIеджизвелди фера акьас давей, башламиш акьуне гьишас сасра усариъди яшамиш хьас. Вес дахьуттар ягIара аме хьете хIа бурчIанарин багулив яшамиш вей.
ЯгIа хье хIуькуматиъ ая четинвеларикес ке хIаф хIисаб аркьа бурчIанарин, чIирхIарин ахттилат. Исалас иса чIирхIар ппара вея, манзилра хIаф фарцанди ая мебури. ХIуькуматихъ хъудава гьуркIуна мебур угас аркьа, ругIас аркьа заводар. Агьал ая ахттилатарилди Iари 4% чIирхIарин кичархьаяф переработкайиккди.
БурчIанарин, чIирхIарин къайгъу аркьа идара Роспотребнадзор э. Ме идарайин вазифа э алгъузуб, чIирхIар найч фадархъайчин, заводариъ аяттар дузди угас акьубал. Амма ягIайин ягъас мебур алтухъ къайгъуйиъ адава ме кардихъас.
Хье хIуькуматиъ мус хьучира ке ухьтан мукь хIисаб аркьафе Дагъусттан. Мисаъ ая батIар чIирар, хIуьлар, рухар, нецIвар, дагьарар. Мич сагелай ади инсан, ул хъами верефи хаб. ЯгIа Дагъусттандил чIирхI алгъаригъуна чиркин акьуная. Ке Iайи аяф агьал Махачкалана Каспийск э. Ме Iу шагьурдин кар чIирхIарихъай, бурчIанарихъай ппара четинди ая. Ме кардихъас фикир акьуна кканде хьер инсан уч-училас. Гьертти алучIуна кканде мертткун акьас училас башламиш акьуна.
Агьал хIа шагьурариъ мукь гIая усагI Iуьшан багамис агъдива хулар. Хъамилгу кIур, тахтта, хабди инсанари чиппин иде хуларин ремонтарин чIирхIар фадархъа фачархье усаъ. Лазим дава усарикес аркьа бурчIанар. Кулак хьу вахттуни алттгъай багулив фая дарар, кIурар кецIуная пакетарира, IартIвари. ХIуьларигIди агIартая гьер усарин чиркин хьеттар. Ме кардихъас луькIея тюленар, морской котикар, хъара сасра гьер джурайин нахширарна балугъар. ГIул хьеф джемеIет верефи хIуьларихъди. Гьал масагI яIар ахъухаб ве ацIуна иттаттар. Чиркин хьеттарилас гъайша гьер джурайин итталар. ЯгIа хIуьлихъди давай къирагъихъ экьвас вей адава инсанаривас. Гьете тагьарис чиркинди ая хIуьлин къирагъар.
Iайи рагъ ая вегIдуни бурчIанарил алдея чIирхIарикес гъайшай ниъ гIачаве элугIди. Хаб гьеме эл дива инсанари, гьемебурилас гъайша хьер джурайин итталар. Гьемиштти угъал угъа вахттунира бурчIанарилас ушу хьеттар агIаве уха хед ая каналаригIди. Агьал ме Iу шагьурдиъ гьуркIу уха хьедра кегьей адава.
БурчIанарил алдава нахширар авейдава. ХIунивар, хIуппар, цIегьер, гъурур, гитанар, Iулар, девебура кегьей аве са-са гагьари. Хабди кIилин ягIди бурчIанар IуьтIу хIуниварин, цIегьерин неккара масса ирцIанде инсанари. Авалла шагьурдиъ кьацIра мал–къара аргваф давуйи. УхIайчира хъаттархье инсандис мушат даверегъилди аркьафи.
ЯгIа ме кардихъас ппара чиришмиштти ая инсанар, телевизорариасра, интернетариасра ахъаркьа ме кардихъас. Инсанари кьалат аркьа шагьурарин хIаттар ме кардис ибур дайирцIандеттар. Мебурин кьалатра ая, амма инсандин учин къалатра ппара хIаф ая.
Инсанарис кканде экьуна батIар чIирариъ, хIуьларихъ IуьтIуб-ухуб акьуна, чиппин эл ккетас, амма хIапаяри фикир аркьайдава чиппин кьабахъас гьаттивуна мертт акьас экьуна мукь. Фадахъуна пакетар, шушабур, иджеф-Iаеф, гъайшина ве. ХIурариъ аяттари угай кканде угас вере чIирхIар, алтухъ бурчIанарилди дафайшуна. Шагьурариъ хIеятар хъудава хулариъ яшамиш веяттарис ме кардихъас четин э. Гьер инсанди училас башламиш акьуна мертткун акьас алучIуна кканде.
Луиза Гусукаева
