Кlилди дуьйис ягlар хьас хъучучlуф калтуф цlееридпе ведиъ э. Iеламатин иттефра э, ппара муфеlэтра кея калтуфик. Узай аве хьидана, гlултти ахъаджихlуна кканве, lурдана lуьтlанас кканчин. Ацlуна муфеlэт кеяф э калтуф. Са ямагарис дава ме ишламиш аркьаф хъара микес аркьа этиловый спирт, фунин шарар луькlе дарман.
Калтуфин крахмал гlая шейъэр мерттеттар хlисаб аркьа. Калтуфигl гlая ацlуна витаминар. Ке ппара муфеlэт э къабдж алми уджуна Iуьтlуф хъара руьхьуьна. Амма ме емиш ишламиш аркьа: уджуна, руьхьуьна, чlетти хъара начинка аркьа гьер джуре емагарис. Калтуф ишламиш аркьа джерехlвелдис.
Ке lайи зас кьабул вереф, фиштти сагъ аркьайчин чlетте калтуфи угуная йирхlунар. ЧIетте калтуф сагелай Iуьччун кканве, аларкьа къабдж, хаб Iуьччуна адарта теркайиас, аш суман ве ге, хуппай алиянде йирхIунил духlуба аркьай ибгlа хьегъилди. Саъ ве кьацlра фера дахьеф суман.
Руьхьуь калтуфин эл гьатугуна сагъ ве йиркIвар-лекIер, хъвехъ фарта хъара гайморит. Ми аркьа кумак артериальное давление ахтт акьас. Гьер ягъа инсанди калтуф ишламиш акьухаб аттве инсандиас алтухъ хьед, кьел. Къарфунин итталис кумак ве. Гьуркlас аркьа джандис герек иде витаминар, гудж ппара хьас. Вартт аркьа иигl гlая гемоглобин. Батlар ве чlарар, кьудакь, цlуппе ве киркар.
100 вершдегьен гlая чlетте калтуфигl: белки, жиры, углеводы. Садпеф, калтуфигl гlая аскорбиновая кислота. lудпеф, ппара крахмал гlаяхlела инсандин джандис ве ацlуна углеводар, идегуна ппара кьуватра гуджра ве. Хьибудпеф, калтуфигl гlая белокдикес инсандин джандис муфеlэт кеве къайикес цlеякьу аминокислотарикес.
Калтуфик кея зарар. Ишламиш акьуна кканве lаре уч калтуф, нагагь цlабар, тукар акьухаба, фун кеве. Къарк гъазе хьунаяф ппара гагьди рагъугь амилгуна кедава ишламиш акьас. Чlетте калтуфин сок ишламиш акьас кея февральдисттегьен, фас пучин гисагI гегунанхаб завал хьас хъучучlа соланин. Кук иде инсанарис калтуф lуьтlанас ахттигьар адава.
Мугъаятди ишламиш акьуна кканде сахарный диабет аяттари. Франциъ ппара гагь хьуне фиштти ишламиш аркьафичин дагlай калтуф, хумбари тукар батlарвелдис чlараригl гlикlай хьуная, хуппай идемари пенджагин мухурил алдея джибинарик кикlай хьуная. Хуппай Антуан Парманье агъатти гьергелай гlалашуварис ун архъай калтуфарин емагар аркьай фачиянди ягlар акьуне джемеlетис мин муфеlэт кеявел.
Хье хlуькуматиъ Петр l хlаф иде вахттуни бадил хьуная калтуф. Ул гьай ишламиш аркьай хьуна адава ме емиш. Амма хlукуматин хlатти, гуджиникестти хъучикай хьуная узас. ДжемеIети акьуная бунт, ккандава час че джилар, хуппур фачиянас ме «зегьерлу гьеч» узас. Чиппин дагlавелди гьеч агъай хьуная калтуфис.
Калтуф муфеlэт кеяф ягIай уйи Ирландис, гисаъ ке Iайи герекдин продукт хьуная крестьянарин цIемуядпе векдиъ. Уджузинф ичинара ме емиш Iайи ппара ишламиш аркьай хьуная джемеIети. Нагагь кегъдучIахаба мехIсулар Америкайиас иттал кея калтуфар файдина. Ирландин хIуькуматин джемеIетис хьуне ппара хIа «калтуфин гаш» инсанар кIине са миллиондегьен. Хъара са миллиондегьен инсанар айчIуна ушуная хIуькуматиас чиппис са чара акьас.
Идегуна Ирландиъ мисала хъитIуная «калтуфна хъара эвленмишвел – зарафатсуз кар э пуна». Калтуфихъас ппара хъиртIанди хьуная мегIнибур, шаирар, йирхIай хьуная ишкилар хъара алиянди хьуная памятникар. Калтуфин гереквелдихъас 30 майдиъ хIаягъан ягъ акьуная.
1995-пе иса узуна хIа акьуная садпе калтуфар «Колумбия» агъа космический корабльдиъ. 4000 агъзур джуре ая калтуфарин. Калтуфар завал аркьай аве цулана. ЧlичIарик кея агъу соланин агъаф, ги кIес аркьа милехъвар, калтуф lуьтlуна ккидиркlвас. Ичинара колорадский жук хIевалат ве цIабар Iелди, идегуна ичина кканве цlабарис агъуйин дарман.
Жавгарат Хамазаева
