21-пе октябрь -Дагъусттандиъ ая халкьарин чIаларинра, гIедатаринра, зкьуб-гъузубан(культурайин) хIа ягъ э пуна ттур йирхIуная. 2019-пе исалас мич-гьете иса ЮНЕСКО-йи кIилди дуьньяйиъ ая инсанарин чиппин хусуси(родной) чIаларин ис э пуна ттур йирхIуна уй. Фикир акьучин, гьакIанди давуй миштти акьуф. КIилди дуьйиъ 7 агъзурдегьен чIалар ая. Амма тебур ягъалас ягъа чукь вея: гьер 2 хIефттайикк са чIал гуланди ая. ЧIал гулугуна, халкьра гуланде. Дуьйил але чIаларин джуьревеларикес 96% -гьер са халкьдин чиппин бинайин чIалар э. Гьете бинайин чIаларилди гъургъай аяф -4% инсан э. ЮНЕСКОйи гуланас гIезурди ая чIаларин карта йирхIуная. Тихъ хъутурфучин, 90% дуьйил але чIалар гуланас хIезурди ая. Российиский Федерацин чIалара гIая тисагI. Дагъусттан уч бицIи Россия э: мисаъ 30 чIалалди гъургъа халкьар ая, гьер джуьрейин говорарна, диалекттар кидавай.
Мебурикес 14- ликIиб-хуруб хъаяттар э. Мебурихъ чиппин китабар, газитар хъая. Хъудаваттара ая, амма гьете ликIиб(письменность) хъудайчира, чIал хIисабигI гIудаваф дава — тебурихъ чиппин гIедатарна,чиппингъилди экьуб-гъузуб хъая, гьер сад хьес багьа э. ДехIела садра сандигIас гIаддихьай, ухIай кканде. 18- октябрди Яхья Бучаевна Абумуслим Абумуслимов Кумухарин (Лакский район) махьтабиъ мегIелимарихъай ахттилат аркьагуна хусуси чIаларихъасра гъургъуне. Яхья Бучаева пуне: махьтабиъ английский чIалас 3 сеIэт йиная, махьтаб ккиркIвагунас шиниккварифас хIила чарайилди давай, гъургъас, ликIенас, тарджума акьас ягIай аве, саппараттари экзаменара кехIей йина, институтариъра учIа. Амма шагьурдиъ хуру шиниккварис чиппин чIалалди е гъургъас, е ликIенас ягIай дава-мебирисра 3 сеIэт йина ачира( хье махьтабиъ агьал аяф 2 сеIэт э, авала 3 уй). Джалла миллатарихъ (агъуларихъна цIахурарихъ кидай) китабара хъая. мегIелимара, амма арайил кар аргвай адава. Ая иса Дагъусттанди ппара цIае китабар гъушуная: «История Дагестана», «Культура и традиции народов Дагестана», «География Дагестана».
Хусуси чIаларин китабара. Хусуси чIаларин китабарис Дагъусттанди ахиран исари 400 млн пул фатуная 500 агъзур китаб гъушанас. Гьал, ая вазала е сае вазалас, агъул чIалан китабар адихьая Махачкалайиъ. Хъара ме иса методический пособибура ликIиная, программабура. Джалла чIаларилди диктантра лиркIенгъилди акьуная. КIилди халкьди ибур йина кканде. 21-пе октябрьди акьуне диктант.
Аркьаядегьен курар инсанарин чиппин бина хум гьадатурай пуна, чиппин чIал, гIедатар, тарих йиркIуралас давес, ухIас аркьаяттар э. Мидегьенттар аркьайчира, шуван чIал гъургъа инсанар ягъалас ягъа чIукь ве, фас пучин, джигьилар хIурариас айчIуна шагьурариди ве, гъургъаф джаллабур Iуьрус чIалалди э (шагьурдиди душуттара кехIей); шибер сасра миллатинттарис шуварис ве, кIиркIари сусара аркьаджаллабур са Iуьрус чIалалди гъургъа. Зас ягIаф, джигьиларин хиял э: нагагь шиникквар Iуьрус чIал ягIай махьтабиди ушучин, гебурис хурас — ликIенас рехIет хьасе пуна.
Сасра багвухъас бабарис чиппин шиниккварихъай фиичира аркьай, элдемиш акьас кканди андава. Мебури рехIетти е телевизордил элдемиш хьас аркьа, е телефонар кичихьа, чаб бизар дакьас. Тидас шиниккварис Iуьрус чIал э унихьаяф, Амма михIелдис гъавурдиъ адава бабардадар чиппин шиниккварис шуван чIал дагIай ге хум веяф. Ахиран вахттари Дагъусттандиди гьер мукьариас вере туристар ппара хьуная. Джалла миллатарис чиппихъ хъая ини-хIеджатар, чиппин IуьтIубар, аликIа кунар, хуларин джуьребур, хулариъ ая задарин( чиппин гIедатарин задар), лихъунар, макьамар-чиппихъ фи хъайчин агвар аркьа. Хуппай адеттари фи чIалалди э чун гъургъаф пучин, чве тарихар ягIав, нае чIалас ухшар афе чве чIал пучин — фи джуваб йисегьан чиппин чIал дагIаттари?! МихIелдис джигьиларин дадарбабарис, гебурин кегъархьуна махьтабар ккиркIвай аме хIурарин шиниккварис хIилла-чарайис ичира чиппин гъургъа чIал ягIай аме. Амма хIа пай Iуьрус чIал гIачихьай э гъургъаф. Нагагь чиппис дагIа гаф унихьучин, гьинан чIалалди э вун пеф ле гаф агъа джигьилари. Гьалдин бицIиттарифас агъул чIалан сесар гъатIилкIанас вей андава (зас аргвая махьтабиккди кичадиняттар). Гебурис агьал дарсар киянас лап хIа азият э: гебурис чипписра, дарс киланди ая мегIелимдисра. Авала дарсариъ, дарс гъавурдиъ адархьучин, гебур шуван чIала гъавурдиъ ихьайи, гьал шуван чIал – Iуьрус чIалалди гъавурдиъ ихьас алучIа мегIелимар. Шиниккварифас хъукъуна са бицIи ахттилатра кехIей ахъакьас вейдава. Шиниккварисра рехIет дава. Амма миштти хьучин гьалдин хаб хъара четин хьасе. Хьед верегъилди кIетIа гIайхIай атас дакканди аяхIела агъаф э чин (мегIелимари) ме чIалар. МихIелдис Iайи кьана дава — фиштти хьунара ме кар духIуба акьас хьас идеф хьасе. Шиниккварис кканди ая чиппин чIал ягIархьас (можно я ещё раз скажу агъа чиппифас сес гъатIилкIанас хьугуна, цIае, чиппис дагIа гаф ягIархьугуна), улари рекIв ицIанди аве цIае зад ягIархьугуна гебурин. Кьанди Бедухъарин ХIеджи агъатти агъул чIалалди хIикат ихьуна уй интернетиъ. Джалла шиникквари йиркIуралас ахъаркьа те хIикат. Кканди аяф хьин ибур аладихьуб э ме кардилас. ХIукуматди чиппил але кар аркьая, халкьдира: гьер сайи ибур йина кканде. Чвас ягIайчин, джугьутIарин чIал «иврит»- кIина ая чIал и. Элиэзер БенЙегьуда агъатти арайил акьуф э. Гис ге кар арайил акьас 40 ис лазим хьуне. Ге хъучучIуф учихъ кIиркI хьугуна. Ми кьастт акьуне: джалла джугьутIарихъ са чIал хъай кканде пуна, чиппис хIуькумат акьуна, нандиъ айчира чиппин чIал ягIай хьурай пуна. Гьеге кар арайил акьуне ги учин шиникквдилас хъучучIуна. Садпе ивритдилди гъургъуф тин шиниккв ий. Хьефас (Дагъусттандин халкьарифас) хьастту чиппин чIал хум давес джан алиянас: гьертти учил але кар акьас. БицIи ами шиниккварис гьертти чиппин чIал ягIаракьас. (Джуьджуьре миллатарин бабар-дадарифас Iударин чIалар ягIар акьас хьасе: баб учин чIала, дад учин чIала гъургъай чиппин хулаъ шиниккварихъай). Ме четинди аргвайчира, рехIетин кар э: кканди аяф инсандин кьастт э. Шаб хьин джаллайи, ибур аладихьуна, ме кар арайил акьас. Хьин хабди пушмал дахьас: фас эгьан чин мишттин вахтт ишламиш дакьуна, хье шиниккварикес бинана ахир хъудаттар акьуф пуна. Дагъусттандин гIедатаринра чIаларин хIа ягъ.

Тамам Рамазанова