Дуньяйил инсанар яратмиш хьухаб мич са ацIуна хьеттар алайшуная. Хьеттар алайшуная пугуна, ме агъа чIал э вахттар ппара ккеттушуна ая пуна. Дагь заманайихъас мич ацIуна алайшуная инсанарин Iуьмурар. Гьер са вилаятихъ, шагьурдихъ, хIурихъ, хулахъ, хизандихъ, гьер са инсандихъ хъая учин тарих.
Гьерттин тарихдин кIил э мебури ишламиш аркьа къаб — ттур, курар аркьа деликар, аликIа кан–лек. Са чIалалди, гьер са инсандин гъил киркъу шейъ са вахтт гIаттушухаб тарихдиди аларуца. Гьер са хизандилас хъучучIуна кIилди вилаятисра хъай багьа ве мишттин шейэр. КIилди мишттин лазим иде задар, авалдин ишкилара кехIей афухIай аве гьер са миллати чиппин шагьурариъна хIурариъ ая музеяриъ. Музеяр чаб тарихдин вакиларна чавушар э. Мисаъ афухIая задар э алттушу исарин, дуньяйилас алгъавей алайшудегьен инсанарин Iуьмурарин шагьидар.
Музейдиди ачушугуна, мисаъ буш алатIу сакинвел аве. Фидегьен ппара инсан завал хьуна айчира, мисаъ алтухъ ун авейдава. Ме кар асулу э ме чIалар дагIа шагьидарис халкьарин багулихъас ая хIуьлматна хатирилас. Мисаъ аядегьен тамашин задар агу вегIдайи, муьхIтал хьуна илгванде гьер са инсан. Инсанарин йиркIвар лишттин задар э, ачушуна ме чиппин алттушу несиларин, хIададар-хIабабарин яшамишдин шартIарна шейэр агугуна, мебурин йиркIварихъ хIейиф ахъархьа. Кканве мебурис мисаъ чиппис тамаша иде суаларис джувабар джикIенас. Фи пучира, хIа пай суаларис джиркIендира э джувабар. Музеярин пешакурари чиппивас вередегьен хъаяф хъаягъилди агвар акьасра алучIа те давурарин инсанарин Iуьмурдин шартIар.
ДехIела э мисариди ачушу инсанарин йиркIвар исал вереф. Агьалдин дунья, агьалдин инсанарин Iуьмурдин шартIар авалдинттарихъай гьучикIас ве мисаъ. Авалдинра гьалдин вахттарин арайиъ ая хатI хIисаб э музеяр.
Гьалдин вахттари ацIуна аваданвелар хьуная инсанарис. Ме аваданвелра зайдайи аларгваяф аранарин майданарилна шагьурариъ э. Хье гьава суварин маканарихъас гъургъучин, мисариъ лидегьен духIубавелар адава. Авалдин нецIун гъвандин цалар, хулар, хьеба раккар, авалдин мугIар. Гьелбетта аваданвелдин шартIар дарукьу мурттар баджат аме, амма аваданвелдихъай барамбарди аме авалдин Iуьмурдин шартIара, авалдин четинвеларин ишарабура. Аме хIурарин мукьариъ хье авалдин, чулле некьвдикес акьу гуни уджа хьурар. Гьер са хулаъ аме хьасе чиппин тухумарин арайиъ хIаттилас бицIиттилди ирцIанди афухIая шейэр. Мебури даргва ччеIуьлди хъитIуф суман афухIасе асирариас асирариди тухумарин арайиъ садвел.
Шейэр кидавай, аве баба рушалди, дада кIиркIалди ирцIан пешабурин усттавелара. Бабари ягIар аркьа шиберис чиппис ягIа гъилин курар. Кьвадилкьван, гвегIен ругъуб, алихьуна тукара батIар ягълукъар, дасмалар, пардабур акьуб.
Дада кIиркIалди гьелбетта идемарис ягIа пешабур. Мебур и кIуранин, гъвандин, жадун, кьудакьин усттавелар.
Хизанарин арайиъ кьимат ая задар ве хIабабаринттар иде къизилдин, арсуран захрафабур, хIададаринттар иде кантIар, ханджалар. Ая мусчин чиппин багу кIилари ишламиш акьу кIуранин къабарна ттурара. Мебурисра лап хIа кьимат аве чаб пулулди кьимат ая задар давайчира. Багу кIиларин йиркIвариъ лап багьа, хIа мукь фарцанде мебури. Ме кардин асулувел э ме деликарис мусчин киркьу багу – кIиларин ибгIа гъиларилас. ЯгIайин ягъасттегьен кIилдибури чиппин хулариъ афухIай ичин мишттин шейэр, гьал хIа пай инсанари ирцIанде мебур музейдиъ атас. Чиппин вазифа хIисаб аркьа мебури авалдин Iуьмурдин шартIар кIилди дуньяйис агвар акьуб.
Зе фикирдилди, миштти акьучира, хулаъ атучира мебур хIекь э. Фас пучин, Iударгъилди мебури чиппин несиларихъди фишттин хIуьлмат айчин агвар аркьа.
Верш исра алттвесе, Iу верш исра алттвесе, хьиму верш ис алттушучира музейдиъ ая ишкил хьурай, делик хьурай, е дахьучин джуре шейэр хьурай, кIилди аяф аягъилди афухIас алучIасе джемеIети.
Миштти идегуна, шиникквара хъай вей кканде музеяриди. Ме тарихдин шагьидари чиппин буIу чIалалди хье алгъархьая несиларис хье хIададарна хIабабарин Iуьмурдин тарихдихъас ахъакьурай пуна.
Мусра кIвалас вес атуна ккандава хье дагьзаманабурин несиларин Iуьмурдин рекъуьн тарих.
Салихат Малагусейнова
