Гьер са миллатив уч яшамиш вере вилаятиъ кIилдин мукь файчира, мебурин Iуьмурдин тарих мус хьунара цIайи хъучучIуф э. Гьемиштти хье агъул миллатин тарихра уч дагь заманабуринхаб айчира михъ учин район хьуна ттиъ 90 ис э. Ми хье бицIи миллатис лап хIа ягъ э. Дагъусттандин тарихдихъ хъуттурфучин, агъулар мисаъ бинайилас яшамиш вея бицIи халкьарикес сад э. Iу агъзурна йицIудпе иса кIилди Россияйиъ аядегьен халкьарин кьадар хIисаб аркьагуна, агъулар уйи хьибцIурна якьу агъзуралас вартт, мебурикес Дагъусттандиъ къана муя агъзуралас чIукь ппара. Хье республикайиъ агъуларин къана са хIур аме ягIайин ягъас. ЦIеерхьид ая Агъул райондиъ: Типпигъ, Бедуьхъ, ЧIаар, Чирагъ, Iемухъ, Гехъуьн, Гъудгъул, Мисси, Дулдугъ, ЯрIугI, Курагъ, Гъудагъ, Арсугъ, Буршагъ, Гъваъ, ФитI. ГIифуд — Къуругь райондиъ: Квардал, Усугь, Укуз, Хвередж, ХIуьппукь. ГъванкIар багухъ агъуларин хъая буркьунарна яхулар, гуьна багухъ ярккар, магърибдихъ рутулар э хъаяф, машрикьдихъас хьучин хье къуншибур табасаранар э. ЧIукь-чIукь хьуна хъара ая агъуларин инсанар Табасаранский, Магарамкентский, Каякентский, Дербентский района риъра, Махачкала, Каспийск, Дербент, Дагестанские Огни шагьурариъра. Ке удигьая ликIибар агъуларихъас тарихиъ хъучучIуная еридпе асирдихъас мич. Хъара иджи ликIиная хье халкьдихъас Iерабарин китабарик. Тарихдин адабиатиъ ая фикир бина агъуларин ий пуна Агъулдере, хабди мидас далгъуне гьер усади. Агъулар дагь заманайилас мусульман диндиъ уйи.
«История Абу-Муслима» агъа усакра кея мебурин дин цIуппи идеф монголар верегунас лап дахи, мисак кIвал аркьая агъуларин хIурар: РичIа, Усугь, Типпигъ. Тарихчибури агъая ме хIурарин инсанари мусульман дин кьабул акьубахъас. ЦIехьибудпе асирди агъул халкьди игитвелилди джуваб йине татаро-монголарин кьушумарис. Ме кардин шегьидар э ликIибар, фиштти адинчин татаро-монголар Дагъусттандин сувариди.
Гьемишттин ликIибар аме ЧIаарин хIуриъра. Агъуларин джиларил аларуцуне Тимуран кьушумра, хIурар Iар хьастегьен ппара кIине инсанар. Хъукъуф андавай арчIуне ЧIаар, Типпигъ, Гъудгъул. ЦIемуядпе асирдиъ агъуларин кIилилди адине Надир-шах агъа бала, Магъу-дерейилас тич- мич алттвей аккетуне ФитIар, Типпигъ, ЧIаар. Хабра хье зурба йиркIвар ая кьехIелари ахъикуне душманар суварилас тич. 19-пе асирдин сифтта кIилари агъулар гIачархьуне Кьушан, Къуругь, Агъул деребуригI. Хабди 1812-пе иса гIачушуне мебур РоссияйигIди. 1934-пе исан садпе сентябрьди хьуне Агульский район. Четин вахттари чиппин кIил ухIас аркьайи гьер джуре курар. Лежберарин хулан гереквелдис ппара ишламиш аркьайи хьеяр, кьудакь, рукь, гъван, кIур. Ке Iайи герек вейи рукьан усттайин кар, мебури аркьайи дерецар, якIвар, чIиникIер, кантIар хъара джуре шейэра. Кьудакьикес аркьайи шаламар, чакмабур, чIилар…
Дарар чIукь айчира кIураникесра ппара задар аркьайи: ттурар, къабар, адихьуна накьишра тIагарар, раккар. Кей уйи агъуларик гъвандин усттавелара. Мал — къара ухIай, некк, ччам, нис аркьай, хуппурариъ сул, кьур, калтуф узай чиппин дуламиш аркьая сакин халкь э ме. 1945-пе иса дегIвибур ккиркIухаб райондиъ дахъуне больницабур, махьтабар, библиотекабур. Инсанарис хурас, ликIенас ягIархьуне. Хьуне хье агъуларигI ттур ая мегIелимар, духттурар, спортсменар, игитар, шаирар. ЯгIайин ягъас хIа гаф дакьуна пас хьасе, агъулар дузвел, дусттвел ккане халкь э пуна. Дагъусттандин гьер мурттариъ хIа кураригI гIая хье инсанар. Ме халкьдин кьадар чIукь ичира, республикайин IуьмурдигI иштараквел хIа э. Фас пучин хьеттин тIинкI адава усаъ хIуьлра верефттава.
Салихат Малагусейнова