Хьуне агъа, хьундава агъа Къуртабтугъ агъа кIиркI. Ме фушра хъудава ятум хьуная. Са девлелуйи учин хулади файдина, хIа акьуна, чиппин хулаъ цIугьур суман атунаф. ХIа хьехабра, мин рушурихъанвел аркьай, учин кIил ухIай экьуная, учис сара веревус адавахIела.

Ме девлетлу дуьйиъ лап ттур ая идеми хьуная: михъ ке батIар, ке зурба хIейванар хъая агъай. Къуртабтугъ йиркIвфай, учинттарихъ суман хъуланди хьуная тин хIейванарихъ: вахтт-вахттуни тебурис мух ицIанди, гебур ая сал мертти, са багьанара кикIас девегъилди ухIай.

Са ягъарикес са ягъа, чIириъ аягуна, ме хъуланди, ахъаджихIая рушуригIди, нандиъас адеф ичира дагIай, гIачадиная пас деведегьен батIар уьра. ХIейванар ачикас фай веягуна, ме уьрара адиная. Фушра уьра гулуне агъаф бадил дахьехIела, Къуртабтугъди те уьра девлетлуйинттарихъай, тисра чIалра дапуна, гIешкъ алди хъуланди, ухIай, салаъас аттдартай, атуная. Ккетушуная са чIукь вахтт.

Ме девлетлуйихъ идже батIар хIейванар хъая пуна унихьуна, адиная мебурихъди, учис хIейван гъушанас кканди, са паччагь.

— Див ушуна адик мигьди ке батIар хIейван,- пуна, буюрмиш акьуная эесси Къуртабтугъдис. Ми адикуная учис ке кьабул вере гьете батIар уьра. Ме уьра агуф, паччагь хъучучIуная, кьацIра учифас уч гъурзар акьас девей, элхъенди.

— Гьеме эв чве батIарф э агъай ттур ая хIейван?-пуная паччагьди.

Дагъушуна хIейванра, элхъендиэлхъенди ушуная паччагь хулади.

— Нандиъас хьефе вас гьеле уьра гьемидегьен заал паччагь элхъенас акьуф?, — пуна, хабар гъушуная эесси мифас те паччагь ушухаб.

Къуртабтугъди ахъакьуная учис те уьра джикIегъилди, уч гихъ ахъаджахIай уйигъилди. Мин ахттилат унихьуфна сад, адина микес хъел:

— Сара вас са джуьрейин хIейванра агвас андава,-пуна, аттивуная эесси мин Iудар улар.

— Гьал вас найч кканчира ях зе уларигьас, сара зас мусра дагурай вун,- пуна адикуная эесси Къуртабтугъ, алийина те уьрайилра, адикуна гьикуная учин джигагьиъас.

Алекьуна учин уьрайилра, алархьуна улариъас иъра, сукъурхьуна, вей хьуная ме уьрайи уч гъаревусади.

— Фи э вас акьуф? Фи хIел э ваал алеф? Фи чIире тахсир кар аттархьуне ваас ве улар аттивас?-пуная мис са гьучархьуная Iуссе къуджайи, -Найч веяфе вун?

Къуртабтугъди ахъакьуная мис хьеф хьегъилди.

Къуджайи, мин ахттилат унихьугъилди, гъурзар акьуна ме кIиркI, ирхIуная усаъ учив фая Iэсса хьибу мукьуйиъ. Ми Iэсса ирхIу мукьариъас, хьеттар агъархьуна, кьуллабур хьуная.

— Сагелай магьме кьуллайин хьеттилди батIарди ве хъуьссу Iуьччен, хуппай магьме кьуллайин хьеттилди ве лекун кумуларилас хъучучIуна, кIилин хIуьттехIилди рукьуна, хьед кидиркьу мукь адартай, ве джан Iуьччан, Ме хьибудле къуллайин хьеттилди ве хIейван Iуьччан, ве джандин суман са бицIи мукьра гIадартай,- пуная мис къуджайи.

Ме къуджайи педегьен курар акьуная Къуртабтугъди.

Садпе кьуллайин хьетти хъуьссу Iуьччугъилди, алгьадиная мин уларин Iэкв. Iудпе кьуллайин хьеттиъ яI ахъугъилди мин джандиъди хъара цIуьппе кьуват ачадиная. Учра, агугуна ул дарацIадегьен, Iайи батIар хьуная. Хьибудпе кьуллайин хьеттилди, хьед кидиркьувус адартай, учин хIейван (гьете уьра) Iуьччуная ми. Те хьед киркьугъилди, аяттиласра Iайи батIар хьуная. Гуджлура хьуная.

Гьал заал йиркIв али,- пуная кIиркIас къуджайи,

— Зун вас са идже кардихъас сара пасе. Гьеме валаятин паччагьдихъ хъучархьуная са батIар руш хъая.

Паччагьдис те руш шувас ес кканди ая. Амма тин руша учин дадас шартI (условие) алийиная: — Зун сайисра весттава, зун акье пе кар акьас дахьухаб. Паччагьди хабар акьуная учин валаятин джигьиларис, учис руша алийиная шартIунихъас.

«Чвакес фуш хIезурди аячин зе руш хьирди акьас, хьибу ягъалас, чве хIейванара фай, че къалайин къапубурихъди завал ухь»,- пуная ти.

ЯгIа тич завалхьасе чиппин хIейванара фай паччагьдин руш ккане муштарибур. Вунра ях тич. Амма са чIалра дагъай, фи кар вейчуга аркьай хъуланди гъузен тебурихъай. Къуртабтугъра ушуная паччагьдин къапубурихъди. Iайи ппара джигьилар ахьуна те къапубурихъ. Са багухъди суман мера гъузуная тисагь. ХIа сивихIандин вахттунис дахъуная къапубур-джаллабур гьучушуная паччагьдин эйванариккди. Эйвандилди аттиная паччагьдин рушра учин цIугьурара хъай, уч паччагьра.

Джалла завал хьуна гъузугуна, паччагьди гъил гъадивуна:

— ЙиркI али,- пуная — зе руша фигъай чугакьас! — Хьибу сувалас ке удигьай тич ушуна, тисан кIилил але кълайиъ мехIелди чахмахин къафазиъ ачикун ухIая тIавускъуш фаша зас. Джигьилар сайи сасра хъадихьай, ахъикай чиппин хIейванара, учIуне рекъуьъ. Амма джаллабурин удигьай, гьучархье рухариласна нецIварилас алдишай, ушуна, алгъушуна хьибудпе суван кIилил але къалайиди, алгъузу къаравулар гъафил акьуна, къафаз фай, гьишина, цIа суман рукьуне Къуртабтугъ паччагьдин удигьди.

-Магьа вас зе рушра, рушахъай зе паччагьвелра вас хьурай. Зас кканеф зе рушан бахтт э. ЯгъцIур ягъди цIакIин акьуне паччагьди учин рушан, унахъуна цIакIилди гьер валатаярин инсанарисра. Гьете цIакIинилди аттархьуная Къуртабтугъ ухуна хIа акьу идемира. Ме идемис ягIархьуная Къуртабтугъдин хIейван.

Гьучушуна цIее паччагьдигьди, хабар гъушуная ми: — Нандас хьуфе вас гьеле хIейван? Зун ухIуна хIа акьу кIиркан хIейванра гьелишттинф и. Те кIиркIан кIилил кьачI алдефи. Зас ягIайдава те гьал нандиъ аячин. Зун, сагелай ти агвар акьу хейвандил, учис хIейван гъушанас адиная паччагь элхъуьна, дагъушуна ушухIела, тин (паччагьдин) эхъна келхъуьб эхъ акьас дахьуна,хъел адина те кIиркIан улар аттивас акьуна, адикуна гьикуна найч кканчира ях пуна. зас ппара хIейиф э те. Те гьикухаб, зе джалла курар чIирхьуне: хъуе са руш бахттсуз хьуна, са вахттра дахьуна кIине, е хъай уйи хIейванарикес са хайирра дахьуна ккиркIуне. Те ппара баракат гъаре кIиркI и. Аллагьди йирхIуне зас тихъас.

— Зун гьете вун агъа кIиркI,-пуна, кьакьаъ укъуне Къуртабтугъ тин.

ЦIее паччагьди ахъакьуне учин дадас (уч ухIуна хIа акьуттис) фишттиичин учикес паччагь хьеф.

Ме идеми кьвакьварил гъузуна, миннат акьуне Къуртабтугъдис учифас гъил гъушен агъай.

Къуртабтугъди, гъадивуна ме кьвакьварилас, гьучафайдине сусан дадагьди: — Магьа зун ухIуна хIа акьу инсан. Ме зе дад э,-пуна, агвар акьуна тис.

ЦIакIин далгъухаб, мебур: кIиркI, сус, сусан дад, кIиркIан дад-джаллабур хъай нуьхуьбат-баракат ай яшаиш вей илгуне паччагьдин хулаъ.

Мебурин валаятиъ аядегьен инсанар ппара разиди уйи чиппин цIае паччагьдил. Агьалра амеф хьасе дуьйил те паччагь ягIа инсанар.

Тамам Рамазанова