Хье дуьйил инсанар халкь акьастти, яратмиш хьуна аяфе тIабиIет: нахширар, IуькIер. ТIабиIетихъ хъая ппара гьер джурайин тукар. Амма джаллабурикес къизилгюл хIисаб аркьа ке батIар, багьайин тук. БатIар суман гиштти девлет тарикь хъаяф. Са пай инсанарис ме тук уч агуф ичира, амма хIекьдан бинайин мукь, фиштти инсандис ме ишламиш акьас ягIар хьуф фикир аркьагун, зас суман джаллабурис кканди аяфхьасе ягIар хьас, найе мукьариъ ке удигьай ме тук хьуф ичин.
ГIелимарин чIаларилди, бинайин мукь хIисаб аркьа Китай, амма са пай гIелимари агъа къизилгюл адинаяф Персия агъа хIуькуматиъ ая Гюлистан агъа шагьурдиас. Ме шагьурдин ттур тарджума акьугуна, къизилгюларин багъ э. Ппара гIешкъуни кьимат аркьай, ишламиш аркьай хьуная ме тук Гюлистандиъ. Ке удигьай къизилгюларин хьед (розовая вода) кIвал акьуф э ме шагьурдин инсанари, хъара мебури кIвал акьуфе ме тукарикес акьас Iетри, ягIайин ягъара кьиматилди ишламиш аркьа хье дуьйил ме хIуькуматин Iетри.
Вахтт ккеттвередегьен ме тук гъай хьуная сасра хIуькуматарин шагьурариъди: Сириъди, Грециъди хъара сасрабуриди. Ме хIьукуматариъра кьимат ай, гIешкъунилди ишламиш аркьа ме тук.
Грециъ дуламиш вей ая инсанари ме къизилгюл хIисаб аркьайи кканевелдин, батIарвелдин, шадвелдин, сакинвелдин хIикал суман. Римдиъ узай хьуная лап зурба хIа багъар аришвариш акьас. Гъалибвел гъушуттарисра ирцIанди ме тукун кьачI. Хье хIуькумати ме тук файдиф Византийиас цIеерхьидпе асирди. Узай хьуная ме тук паччагьарин багъариъ, батIарвелдисра, ухшарвелдисра. Екатерина II 18-19 пе асирариъ йине мункивел узас гьер мукьариъ, багъарариъ.
ЯгIайин ягъас хье тIабиIетихъ хъая ме тукун якьу верш джура. Ягъалас ягъа адихьая хъара ппара джурабур. Хьин вардиш хьуная ме тукун ире рангунихъди, амма ая мин хъара гьер джурайин ухьтан рангар.
Ишламиш аркьа ме тук батIарвелдис суман джерехIвелдиъра, косметикабуригIра. Хьес джаллабурис ягIа къизилгюл батIар тук суман, гихъ батIар ниъра хъаяф. Са пай духттурари агъа йиркIв сакин хьас ге тукун ниъ акье пуна. Хьин ухIуна кканди ая хье тIабиIет, хьес мишттин нигIмат йибан бадалди.
Наиба Гасукаева
