Мус хьучира афе мисала: «Инсанар кьабул аркьаф кунарихъ хъуттурфуна, рекъуьл аркьаф фагьумдихъ хъуттурфуна». Гьер са инсандихъ учинф агъа шейъерикес ке ппара хъавереф кунар э. Мебурин аве гьер джуребур. Хуланттар, кардинттар, тич-мич аттверегунанттар, фурсунинттар, гьер са тIабиIетин вегIдайис хъудуьхьуьттар. Фурсунис суман, хъара кунари джандис мекIил вахттуни ибгIара аркьа, кучи ая арайи сарин аркьай аве, хъара аликIа кунарилди ягIарве эеси фишттинф ичин: кIвалди амичин, паччагьарин, ханарин, бегларарин хъара джуре хIагьуларин кунар ке батIарттар верефи. Дагь заманайи суман, агьалра гьемиштти аме, амма гьалдин заманайин кунар фачикIухаб авалдинттарив, кунар суман кьумашара духIуба хьуная.
Авала аликIуна кунарихъ хъуттурфуна ягIар акьас вереф и инсандихъ хизан хъайчин, фи кар, пеша кеяф ичин, нае миллатинф ичин. Ппара миллатар суман, гьегиштти кунарин джуребура ая. Агьал гиштти аликIай андава, кунар фачийиная музеяриъди.
Дагъусттандиъ гьер джуре миллатар ппара ая. Ппара тамаш э зас, ацIуна исар ккеттушуна айчира кехьей, мебурин хIурариъ дуламиш вереттари ухIа чиппин чIал, гIедатар, са-са хIурари кунара кехьей аликIай аме чиппин гIедатилди. ХIурариъ дуламиш вере инсанари четинди, са шартIра адавайчинара, акьуна аликIафи чиппил Iеламатин батIар кунар.
Хумбари аликIайи берхIемар, IирIе шавларар, арсуран камарар, ягълукъин кIенаккес аликIафи къуч арсуран манатара кей, ягълукъ аликIуна авейи хиджабис ухшар атагъилди. Суварин дуламиш тIабиIетин гьавайихъай духIуба ве. Багамикестти шавгьар алве, абкьанис ибгIа ве, хуппай гIуьбехъмис мекIилди аве. Нагагь курар аркьая арайиъ мекI гъайшичин, хIа хьейин ягълукъ хъучихьайи джандихъ, кIилра, гIунра фарцангъилди. Кьумашара ппара джуребур аверефи: читт, харай, дарай, шатланкка, бегIз, сатин, гIетIлас, гуьлмахппур, бафта, крепдешин, чадура хъара сасрабура.
ХIа пай ишламиш аркьафи хIалатутин сумарикес акьу кьумаш, гIулис берхIемар акьас. Гьалдин заманайис Iайи ппара джуребур аттархьуная, кьумашарин суман кунаринра. Гъуршан кьумашарикес, Iари хIуппарин хьеярикес давай, хъара сасра нахширин чIичI гIачахъуна дуьркьванфи кунар. КикIафи кунарик, ягълукъарик батIарвелдис накьишар аркьай кьимат ая гъванар, кепекер, кулагъар.
Кавказдиъ гьер миллатарин арайиъ ке Iайи ад ай аликIафи лит. Чеченари, дагъусттанари, кабардинари, грузинари хъара сасрабурира. Лит и гьава идемин гIунин кIилихъас ахтт Iашварихъди рукьадегьенф. Дуньяйин фи гьава айчира, инсандис кумак верефи гикес. Литун хIавеларихъас ишламиш акьас верефи лехIеф суман, кулак ая арайиъ кIурар ирхIуна кехъуна кулак кидиркьвас, амма аликIуна аруцаф хIа пай хIейвандил алеттари и, къикъи идехIела. ХIисаб аркьафи, чухай аликIаф аскерари и. Амма сасра миллатарира ппара аликIафи ме кунар. ГьучикIухаб, халатис ухшар ата, амма мухурикк кивейи газырар икIа мукьар. Газырница аркьафи ирккуракес хъара кIураникес, арсуран алатIуттара акьуна. Са газыриъ барутин гьуркIа къайда авефи, са нубати туфангихъ ахъархъаф.
Газырар икIа къулттугъар дуьркьанфи ке чIукь ерид са багухъди, варттиккди суман. ДегIвиъ зурба аскерари силебарилди алттивафи газырин кьул, хIеракат акьуна тупенчихъ ахъахъас. Хъара ге кунарин кIенакк аликIайи ирхе берхIем суманф, хъара IирIе шавлар, чIил, кейхьайи ханджалра. Инсандихъ хъуттурфугуна, ке удигьай ул кикIафи ханджалик. Революция ккиркIухаб, са пай мухаджирари чиппин кунар файшуне ухIас, кIвалди амилгванас. Ме кунар аликIафи хъара паччагьдин къушумдиъ ая хIефисарари. Чухай диркьванфи суьве джурейин кьумашикес. Сасра кунарилас IирIи диркьванфи, аруцас рехIет хьас. Чухайис ухшар атафи хумбарин кунарира, амма мебур гьер джурейин кьумашикес диркьанфи. Бармакар аликIай верефи укьаринра ккелан кьудакьарикес дикьуттар.
Бармак аликIаф Iари фурсунис давуйи. Бармакин гьававелдихъ хъуттурфуна, ягIар аркьафи эеси гъилиъ аяф ичин, давайчин. Шиниккварис аркьафи дадари гIурарин къудакьарикес бицIи бармакар. Лекар аркьафи леъуькес шумар агъаттар, хабди Кавказский дегIви ая вахттуни хъучучIуне кIенар ккея чакмабур акьас, хъара калушара ягIар хьуне.
Исар, вахттар ккетвей, гьер са вегIдайи аттархьа гьер джурейин кунар. Гьер вахттунин инсандин хиял ве, ке батIар кунар чиппи э пуна аликIаф. Амма фидегьен инсанарин джуребур айчин, гьегидегьен джуре фикирара аве. Агьалдин заманайин джигьил шибери аликIа кунар ппара ухшар э хье хIабабарин кунарис. Хаб аликIая ирхе берхIемар, алархъая къучар суман ягълукъар, диндин тIегIетиъ ай аруцас алуча.
Луиза Гусукаева
